Lesbók Morgunblaðsins - 20.05.2006, Síða 6

6 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 20. maí 2006
S
pennuskáldsaga bandaríska
rithöfundarins Dans Browns,
Da Vinci-lykillinn, kom út ár-
ið 2003 og er orðin miklu
meira en metsölubók. Vissu-
lega hefur bókin setið kirfi-
lega skorðuð á helstu met-
sölulistum frá því að hún kom
út og hefur í mesta lagi verið hnikað um sæti
eftir að hafa trónað á toppnum mánuðum sam-
an. Þegar hér er komið sögu hefur bókin selst í
rúmlega 40 milljónum
eintaka, verið þýdd á
yfir fjörutíu tungu-
mál og er meðal söluhæstu skáldsagna allra
tíma. Umfjöllunarefni sögunnar er því orðið
velkunnugt milljónum lesenda, en hún fjallar
um tilraunir trúarlega táknfræðingsins Ro-
berts Langdons og samstarfskonu hans,
dulmálsfræðingsins Sophie Neveu, til að leysa
morðráðgátu sem kemur þeim á spor enn
stærri ráðgátu er afhjúpar aldalangt hug-
myndafræðilegt samsæri innan kristinnar
kirkju.
Sá trúarlegi og sagnfræðilegi efniviður sem
Dan Brown gerir sér mat úr í Da Vinci-
lyklinum hefur höfðað gríðarlega sterkt til les-
enda og hrundið af stað umræðum sem líta má
á sem menningariðnað út af fyrir sig. Þar tvinn-
ar hann saman spennandi söguþræði, æsileg-
um eltingarleik, trúarlegu og sagnfræðilegu
samhengi og lestri á frægum listaverkum, eink-
um málverkum Leonardo Da Vinci sem sam-
kvæmt skáldsögunni búa yfir duldum skila-
boðum. Dan Brown hafði sent frá sér þrjár
skáldsögur áður en Da Vinci-lykillinn kom út,
m.a. bókina Englar og djöflar (Angels &
Demons), sem kynnir til sögunnar persónuna
Robert Langdon. Um er að ræða lipurlega
skrifaðar spennusögur þar sem dulmál, tákn og
leynifélög skipa stórt hlutverk. En það var hins
vegar Da Vinci-lykillinn sem gerði Dan Brown
að umtalaðasta spennusagnahöfundi síðustu
ára.
Óstöðugleiki tákna
Þegar Robert Langdon, önnur aðalsöguhetja
Da Vinci-lykilsins, er spurður af hinum
óþreyjufulla lögregluforingja Bezu Fache um
merkingu stjörnutákns sem rist er í blóð á líki
listfræðingsins Jacque Saunière, svarar Lang-
don spurningunni eins og sannur fræðimaður:
„Tákn bera mismunandi merkingu í mismun-
andi samhengi.“ Þetta tilsvar Langdons er
langt frá því að uppfylla væntingar lögreglufor-
ingjans um svar sem styður hans eigin kenn-
ingu um það hver hafi myrt hinn virta listfræð-
ing í salarkynnum Louvre-safnsins í París.
Samtal þeirra Faches og Langdons á fyrstu
blaðsíðum skáldsögunnar, þar sem þeir standa
yfir líki Saunières, umkringdu merkingum og
dularfullum táknum, leggur grunninn að um-
ræðu sem Dan Brown notar til þess að gæða
spennusögu sína hugmyndasögulegri dýpt.
Viðbrögð Langdons við spurningu lögreglu-
foringjans hrinda af stað hugleiðingum hans
um það hvernig tákn eru sögulega og menning-
arlega mótuð. Þannig varð fornt stjörnutákn
náttúrudýrkunar að tákni djöfladýrkunar er
kaþólska kirkjan leitaðist við að setja sinn eigin
guð ofar heiðnum guðum. (Langdon bölvar
kvikmyndaverksmiðjunni Hollywood í hljóði
fyrir að vinsældavæða hina afbökuðu merkingu
táknsins með því að birta það ítrekað í sam-
hengi við djöfladýrkun í lélegum hrollvekjum.)
Tákn standa ekki fyrir stöðuga eða endanlega
þekkingu, því slík þekking er ekki til
En mannkynssagan er mótuð af sýn þeirra
sem skrifa hana, og hefur beiting tákna ávallt
verið áhrifamikil leið til þess að stýra og ná
valdi þekkingu í tilteknu samfélagi. Sama á við
um þau tákn sem tungumálið samanstendur af,
og þar með öll merkingarkerfi, ekki síst bók-
menntir og hvers kyns texta. Ráðgátan sem
sögupersónur Da Vinci-lykilsins glíma við
snýst um sögulega og pólitíska mótun texta
sem kristin trú byggir kennisetningu sína á,
hina heilögu ritningu.
Í úrvinnslu fléttunnar styðst Dan Brown við
kenningar sem nokkuð hafa verið til umræðu
meðal sagn- og trúarbragðafræðinga og tengj-
ast meðal annars rannsóknum á hinum svoköll-
uðu apókrýfu og gnostísku ritum, helgirita og
guðspjalla sem ekki rötuðu í Biblíuna. Þannig
framsetur skáldsagan kanóníseringu guðspjall-
anna sem mynda uppistöðuna í Nýja-
testamentinu sem þátt í hugmyndafræðilegri
stýringu kirkjunnar á kenningu sem þjónaði
viðhaldi tiltekinnar valdskipanar í samfélaginu.
Í ljós kemur að hinn myrti var meðlimur leyni-
reglu sem helguð er varðveislu skjala sem
sanna m.a. að Jesús var mannlegur en ekki
guðlegur, var kvæntur Maríu Magdalenu, átti
með henni barn og ætlaði henni lykilhlutverk
við stofnun kristinnar kirkju. Þessi vitneskja
féll hins vegar ekki að hugmyndafræði kirkj-
unnar sem hefur um aldabil útilokað konur frá
valdastöðum stofnunarinnar og lagt áherslu á
guðlegt eðli Krists. Samkvæmt skáldsögunni
hefur vitneskjan um barnsmóður Krists hins
vegar varðveist í mýtunni um gralið helga, og
kristilegum táknum og sögnum er leggja
áherslu á þátt hinnar helgu gyðju í kristinni
trú.
Þannig er Da Vinci-lykillinn meira en
spennusaga, hún er hugmyndafræðileg vanga-
velta (framsett á grípandi máta) um forsendur
kristinnar trúar og þeirra sögulegu og pólitísku
þátta sem hafa mótað hana. Þá felur bókin í sér
sterka gagnrýni á karlveldi kirkjunnar og
íhaldssemi vatíkansins og kaþólskra trúarhópa
á borð við trúarregluna Opus Dei sem skipar
veigamikinn þátt í sögunni. Tengingar Browns
við öfgatrú eru augljósar í sögupersónunni Sil-
as, sanntrúaðs meðlims Opus Dei, sem fremur
ofbeldisverknaði og morð í nafni trúarinnar.
Þessi þáttur bókarinnar hefur vakið við-
brögð kirkjunnar manna og trúarhópa sem
telja bókina draga upp neikvæða og villandi
mynd af kristinni kirkju og sögu hennar. Vart
þarf að geta þess hversu mjög meðlimum Opus
Dei-trúarreglunnar þykir að sér vegið, en
fulltrúi þeirra í sögunni er m.a. munkurinn Sil-
as sem ástundar sjálfhýðingar og hlýðir læri-
feðrum sínum í blindni. Vinsældum og fyrirferð
skáldsögunnar sjálfrar hefur því verið mætt
með öðru eins ógrynni bóka, blaðagreina og
vefsíðna sem fara í saumana á kenningu
Browns, leitast við að svara sögulegum stað-
hæfingum skáldsögunnar eða afhjúpa blekk-
ingu hennar. Meðal bóka sem skrifaðar hafa
verið gagngert til þess að benda á stað-
reyndavillur og rangfærslur í Da Vinci-
lyklinum er bækur á borð við Decoding Da
Vinci og Breaking the Da Vinci Code, en sú síð-
arnefnda komst á metsölulista. Þá birti banda-
ríska vikuritið Time umfangsmikla grein eftir
listfræðinginn Bruce Boucher þar sem hæðst
er að framsetningu bókarinnar á lífi og list
Leonardo Da Vinci. Auk ritaðs máls, hefur
sanngildi kenninga Da Vinci-lykilsins verið tek-
ið til umræðu í heimildarmyndum og sjón-
varpsþáttum, í ótal fyrirlestrum og málþingum
innan og utan kirkjunnar, að ógleymdum hvers
kyns námskeiðum sem taka efni sögunnar fyr-
ir. Louvre-listasafnið í París hefur nú öðlast
nýtt gildi sem pílagrímsstaður aðdáenda
spennusögunnar, og ævintýraferðir um slóðir
Da Vinci-lykilsins í París og London eru nú
orðnar að sígildri túristagildru.
Sannleiksgildi skáldskaparins
Það er athyglisvert hversu harðvítug umræðan
um sannleiksgildi Da Vinci-lykilsins er, í ljósi
þess að þar er augljóslega um skáldsögu en
ekki sagnfræðirit að ræða. Umræddar bækur
sem benda á staðreyndavillur í skáldsögunni
tefla þeim fram líkt og þær komi upp um mis-
tök í sagnfræðiriti, og saka höfund skáldskap-
arins um að beita blekkingum.
Að vissu leyti hefur höfundurinn kallað þessi
viðbrögð yfir sig, þar sem skáldskapur hans er
markvisst framsettur bæði í kynningarherferð
og textanum sjálfum undir formerkjum sagn-
fræðilegrar nákvæmni. Þar er um gamalt stíl-
bragð að ræða sem finna má út í gegnum bók-
menntasöguna. Höfundur hefur sögu sína á því
að vitna í „staðreyndir“ eða sögulegar heimildir
sem byggja upp trúverðugleika og fá lesandann
til þess að lifa sig inn í söguheiminn – gleyma
því um stund að um skáldskap er að ræða.
Þessi sagnfræðilegi upptaktur Da Vinci-
lykilsins hefur þau áhrif að auka spennugildi
sögunnar til muna. Þannig birtir höfundurinn
stuttan formála á undan sögunni, þar sem hann
þakkar þeim sem gerðu honum kleift að stunda
rannsóknir fyrir bókina, og getur þess að Sion-
bræðralagið og Opus Dei séu raunveruleg sam-
tök og að allar lýsingar á listaverkum, arkitekt-
úr, skjölum og helgiathöfunum í bókinni séu
sannar. Það fer ekki milli mála að skáldsagan
er unnin með hliðsjón af sögulegum heimildum
og nákvæmum athugunum á staðháttum. En
það er ekki þar með sagt að samhengið sem
höfundurinn skapar í kringum þessa texta hafi
sagnfræðilegt gildi – þvert á móti, þar er um að
ræða leik höfundarins með texta og tákn sem
virkjuð eru í þágu tiltekinnar kenningar, kenn-
ingar sem þjónar hinni heillandi hugmynda-
fræði skáldsögunnar.
Líklegt má telja að útkoma Da Vinci-
lykilsins á tímum þegar bókstafstrú og þáttur
trúar í opinberu lífi er að aukast gríðarlega í
Bandaríkjunum, eigi nokkurn þátt í eldfimi
hennar. Í því samhengi er athyglisvert að hin
neikvæðu viðbrögð við umfjöllunarefni bók-
arinnar gerðu ekki vart við sig fyrr en eftir að
vinsældir hennar urðu ljósar og lesendur tóku
að bera sig eftir upplýsingum um mótunarsögu
kirkjunnar og draga í efa ýmsar forsendur
kristinnar, t.d. með því að spyrja spurninga um
valdleysi kvenna innan hennar. Viðbrögðin
hafa verið á tvenna vegu, annars vegar þeirra
sem bregðast hart við gagnrýni á kirkjuna og
hins vegar þeirra sem fanga auknum áhuga á
kristinni trú og uppruna hennar. Í því sam-
bandi má nefna námskeið á borð við það sem
haldið var hér á landi á vegum Leikmannaskóla
þjóðkirkjunnar og gaf þátttakendum kost á að
fara í saumana á kenningum Da Vinci-lykilsins
undir leiðsögn trúarbragðafræðings.
Stóru bíókarlarnir og trúarumræðan
Þess var vitanlega ekki langt að bíða að stóru
stúdíóin í Hollywood tryggðu sér kvikmynda-
réttinn að Da Vinci-lyklinum. Forsvarsmenn
Sony Pictures Entertainment-fyrirtækisins
voru snarir í snúningum og höfðu gengið frá
samningi við Dan Brown í júní 2003, áður en
ljóst var orðið hversu löng sigurganga bók-
arinnar átti eftir að verða, og einnig áður en hin
harkalegu viðbrögð ýmissa trúarhópa höfðu
fyllilega komið fram. Sony hefur að öllum lík-
indum litið svo á að þar væri fyrirtækið komið
með réttinn að gulltryggðum stórsmelli,
spennumynd sem ótakmarkað púður yrði sett í
að framleiða og markaðssetja. Í grein Peters J.
Boyers í nýjasta hefti vikuritsins New Yorker
er því lýst á skemmtilegan hátt hvernig tvær
grímur tóku að renna á Sony-menn er þeir átt-
uðu sig á þeim trúarlega deilupakka sem hugs-
anlega fylgdi sögunni og gæti orðið hinum
beina og breiða vegi stórmyndarinnar fjötur
um fót. Bent hefur verið á í því sambandi að
mikið vatn hafi runnið til sjávar frá því að frem-
ur fámennir mótmælendahópar sniðgengu sýn-
ingu kvikmyndar Martins Scorsese, Síðasta
freisting Krists árið 1988. Kvikmynd sú var
umdeild fyrir áþekka kenningu og Dan Brown
vinnur með í Da Vinci-lyklinum, þess efnis að
Jesú hafi kvænst Maríu Magdalenu. Nú séu
kristnir þrýstihópar bæði orðnir mun skipu-
lagðari og áhrifameiri í opinberri umræðu, og
gætu hrundið af stað tilmælum um að snið-
ganga myndina, yrði ekki farið vel að þeim.
Urðu Sony-menn fyrst verulega áhyggjufullir
þegar Mel Gibson virkjaði hina vaxandi stétt
strangtrúaðra kristinna Bandaríkjamanna til
stuðnings við hina umdeildu kvikmynd sína
Píslarsaga Krists. Í kjölfar velgengni Písl-
arsögunnar varð nefnilega til ný stétt í Holly-
wood, þ.e. stétt svokallaðra trúarlegra mark-
aðsráðgjafa, en Mel Gibson hafði ráðið einn
slíkan til þess að markaðssetja Píslarsöguna
sína. Í ljósi þess aukna trúarhita sem einkennir
opinbera umræðu í Bandaríkjunum veita um-
ræddir ráðgjafar þjónustu sem spannar allt frá
því að finna leiðir til þess að halda kristnum
þrýstihópum góðum, til þess að laga sjálfa
framleiðsluna að lífsskoðunum þessara sömu
markhópa.
Einn slíkur er Jonathan Bock, en hann hefur
verið framleiðendum kvikmyndarinnar um Da
Vinci-lykilinn innanhandar um heppilega
markaðssetningu kvikmyndarinnar með við-
tökur kristinna áhorfenda í huga. Þar hefur
Bock tekið þá stefnu að „vinna“ með umræðuna
fremur en að óttast hana, og reyna þannig að fá
þá sem andsnúnir eru bókinni til þess að segja
álit sitt á kvikmyndinni með því að borga sig
inn á hana fremur en að sniðganga hana. Þann-
ig standa framleiðendur myndarinnar sjálfir
fyrir vefumræðuvettvanginum Da Vinci
Dialogue, þar sem tekist er af hörku á um
trúarlegar hugmyndir bókarinnar.
Margir hafa hins vegar lýst áhyggjum yfir
því að óttinn við það að móðga tiltekna trúar-
hópa hefði áhrif á kvikmyndaaðlögunina sjálfa,
en tal um almennt afþreyingargildi sögunnar
og spennuþáttinn í myndinni, þykja hafa ein-
kennt málflutning leikstjórans Rons Howards í
fjölmiðlum. Þá hafa aðstandendur mynd-
arinnar gjarnan svarað spurningum fjölmiðla
um hinar umdeildu trúarhugmyndir bók-
arinnar þess efnis að þar væri fyrst og fremst
um skáldskap að ræða. Nú þegar hinum langa
meðgöngutíma kvikmyndarinnar er lokið og
hún komin fyrir sjónir almennings með sjálfum
Tom Hanks í hlutverki Roberts Langdons,
mun unnendum skáldsögunnar gefast kostur á
að bera saman bók og kvikmynd. En af um-
sögnum gagnrýnenda, sem teknar eru að
streyma inn, má hins vegar ráða að e.t.v. hafi
hugmyndafræðilegur broddur bókar Dans
Browns slípast eitthvað til við flutninginn yfir í
kvikmyndaformið. Sumir gagnrýnendur telja
myndina ágæta að gæðum, og aðrir ekki, en
trúarumræðan virðist að flestra mati afgreidd
með silkihönskum.
Tákn og túlkendur
Da Vinci-lykillinn og
markaðssetning
trúarinnar
Frumsýning nýrrar kvikmyndar sem gerð er
eftir skáldsögunni Da Vinci-lykillinn hefur
hleypt auknu lífi í þá heitu umræðu sem
skapast hefur í kringum þessa vinsælu
spennusögu.
Eftir Heiðu Jóhannsdóttur
heida@mbl.is
Da Vinci Code Kvikmyndin verður frumsýnd í kvöld um víða veröld. Hún hefur þegar skapað mikla umræðu. Tom Hanks er í aðalhlutverki.
Höfundur er kvikmyndagagnrýnandi
á Morgunblaðinu.