Lesbók Morgunblaðsins - 20.05.2006, Page 10

Lesbók Morgunblaðsins - 20.05.2006, Page 10
10 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 20. maí 2006 R yszard Kapuscinski fæddist árið 1932 í Pinsk í Austur- Póllandi sem nú er Hvíta- Rússland. Fjölskylda Kapusc- inskis flutti til Varsjár á tím- um seinni heimsstyrjald- arinnar. Þar ólst hann upp við mikla fátækt. Þegar hann lauk háskólaprófi í sögu og heim- speki fékk hann vinnu á blaði fyrir ungt fólk. Þetta var 1955, tveimur árum eftir dauða Stalíns. Aðalstarf hans á blaðinu var að ferðast um landsbyggðina og taka viðtöl við fólk sem hafði skrifað kvörtunarbréf um hitt og þetta. Úr þessum ferðasögum sínum skrifaði hann seinna bók (1962 Busz po polsku), sem er sú eina af bókum hans sem gerist í Póllandi. Hann skrifaði einnig ljóð og birtust nokkur í bókmenntatímariti. Kapuscinski þráði mjög að fá að fara yfir landamæri, þó ekki væri nema til Tékkóslóv- akíu, og hann sagði ritstýru blaðsins frá því. Ári síðar tilkynnti hún honum að þau ætl- uðu að senda hann til Indlands. Það kom hon- um gjörsamlega á óvart en hann fór og skrif- aði um það sem hann sá. Síðan hefur hann ekki hætt að ferðast. Bækur hans hafa komið út á 30 tungumálum. Árið 1957 var Ryszard Kapuscinski út- nefndur fréttaritari opinberu pólsku frétta- stofunnar PAP. Hann var eini blaðamaðurinn sem flutti fréttir frá „útlöndum“ til Póllands. Á meðan fréttaritarar frá Reuters og öðrum stórum stofum gátu flogið á milli staða sat Ryszard Kapuscinski oft í hrörlegum rútum eða á hest- vagni til að komast á milli. Næstu tuttugu árin skrifaði hann um fimmtíu lönd bæði í Afríku og Suður-Ameríku. Hann hefur heimsótt lönd á stríðs- og friðartímum og orðið vitni að tutt- ugu og sjö byltingum og valdaránum. Síðan þá hefur hann starfað sem sjálfstæður blaðamað- ur, rithöfundur, ljóðskáld og ljósmyndari. Nú standa yfir sýningar á myndum hans á Ítalíu og í Bandaríkjunum. Hann skrifar reglulega fyrir Gazeta Wy- borcza. Hann segist þurfa deadline frá tíma- ritinu, annars sé ekki víst hversu mikið hann skrifar. Bók hans Keisarinn um Haile Selassie (1978) kom út á ensku árið 1985. Þá opnaðist heimur Ryszards Kapuscinskis fyrir alþjóð- legum lesendum. John Updyke hældi bók hans um eþíópíska einræðisherrann í New Yorker. Næsta bók hans fjallaði um Íran og fall Resa Palahwi (1979). Síðan fylgdu Einn dagur eftir til að lifa um stríðið í Angóla og Fótbol- tastríðið sem er athyglisverð bók um ferðir hans og störf í Afríku og Suður-Ameríku. Tit- illinn vísar til deilna Hondúras og El Salvador árið 1969. Kapuscinski er alltaf sjálfur nálægur í bók- um sínum, en þó á hógværan hátt. Hann talar um tilfinningar, hljóð, lykt og sögur fólksins og leiðir lesandann inn í heima sem flestum eru lokaðir. Aðalsmerki hans er þekking og forvitni. Hann les sér vel til áður en hann heimsækir lönd. Djúp kunnátta hans á viðfangsefninu gerir honum kleift að tengja saman hátt og lágt án tilgerðar. Það er sérstaklega áberandi í bók hans um Sovétríkin, Imperium. Bókin er sam- ansett úr greinum sem hann skrifaði á sjö- unda áratugnum og textum frá árunum 1989– 91. Árið 1989 hætti hann ritun bókar um Idi Amin og ákvað að ferðast aftur um Sovétríkin. Idi Amin varð kafli í Afríkubókinnni Eben- holts (1998) eða Fílabein í staðinn. Árið 1993 kom síðan bókin Imperium eða Stórveldið út. Þar gefur Kapuscinski góða innsýn í hið víðlenda ríki. Grimm saga Rúss- lands er alltaf nálæg og einnig afleiðingar sov- éskra stjórnarhátta á náttúruna. Kaflinn um hvarf Aralvatns frá 1991 er ein af mörgum at- hyglisverðum. Margir telja Stórveldið bestu bók Kapuscinskis. Flestir muna eftir hinni tíu ára Tönju í Síb- eríu. Hún segir Kapuscinski frá því hvað al- vöru frost er og skrifar hann: Hart frost þekkir maður af því að það er glitrandi þoka sem svífur í loftinu. Þegar einhver kemur myndast göng í þessari þoku. Þessi göng eru jafn há og manneskjan sem gengur í þokunni. Mann- eskjan heldur áfram en göngin verða eftir. Stór maður skilur eftir sig há göng, lítið barn lág göng. Tanja skilur eftir sig mjó göng af því að hún er grönn, þó er hún há eftir aldri, auðvitað, hún er líka hæst í bekknum. Á morgnana getur Tanja lesið úr göngunum hvort vinkonur hennar hafi gengið hjá, allir vita hvernig göng nágrannarnir skilja eftir sig. Breið lág göng með beinum línum segir til dæmis að skólastýran Klawdija Matwejewna hafi átt leið hjá. Ef engin göng sjást á morgnana þýðir það að skólastarf fellur niður vegna kulda. Stundum sjást göng eins og sikk sakk sem enda allt í einu. Það þýðir, Tanja lækkar röddina, að fylli- bytta hafi gengið þar, hrasað og dottið. Þegar mik- ið frost er gerist það oft að fullir menn frjósa í hel. Þá eru göngin bugðótt. Eftir að hafa ferðast um heiminn í hálfa öld hefur Kapuscinski lært mörg tungumál. Það kemur í ljós þegar fyrirlestri hans í Akademi- bókabúðinni í Stokkhólmi lýkur. Rúmlega hundrað manns stilla sér upp í röð til þess að fá eiginhandaráritun hans í nýju bókina. Reyndar voru sumir með gamlar bækur hans snjáðar og tilbúnir að láta hann skrifa nafnið sitt í þær. Kapuscinski skrifaði ekki bara nafnið sitt heldur rabbaði við flesta. Sumir ávörpuðu hann á pólsku og hann vildi vita hvaðan þeir kæmu og á hvern ætti að stila áritunina. Ég sat á stól rétt hjá og fylgdist með hópnum minnka smám saman. Kapusc- inski talaði pólsku við eldri systur, portú- gölsku við mann frá Angólu, rússnesku við öldung, spænsku við ungan mann sem sagðist sjálfur vera blaðamaður og að hann væri hetj- an hans. Kapuscinski var greinilega hrærður og tók í hönd hans eins og allra hinna sem hann talaði við. Þegar röðin var loks búin og kveðjur á ýmsum tungumálum lágu í loftinu kynnti ég mig fyrir Kapuscinski. Á meðan við vorum að tala saman sagði kona frá sænska forlaginu nokkur orð við mig. Kapuscinski fylgdist vel með og spurði svo: „Bíddu varstu að tala sænsku við konuna hérna, en það er ekki sama málið er það? Hver er munurinn á íslensku og sænsku?“ Ég reyndi að finna einfalt svar og sagði að hann væri svipaður og á milli rússnesku og pólsku. „Já ég skil,“ sagði hann, „sama fjölskylda.“ Þrátt fyrir langan fyrirlestur og samtöl við yfir hundrað manns gat sívökull blaðamað- urinn ekki stillt sig um að spyrja nokkurra spurninga. Þegar ég spyr hvernig honum lítist á að heimsækja Ísland segir hann: „Ég hlakka til að fara til Íslands í haust. Ég hef aldrei komið þangað áður.“ Hvað ertu að fara að gera þar? „Satt best að segja veit ég það ekki, en þeir hringdu og buðu mér og ég geri ráð fyrir því að þeir láti mig bráðum vita.“ (Kapuscinski mun heimsækja Ísland í sam- bandi við pólska menningardaga.) Sumum hefur þótt erfitt að skilgreina Kapuscinski. Er hann blaðamaður eða rithöf- undur? Hann hefur velt því fyrir sér hvers vegna svona fáir rithöfundar skrifa um það sem er að gerast í kringum okkur. Hann segist hafa hugsað um það á eftir öll- um stríðum og byltingum í Afríkuríkjum sem hann upplifði. Hvers vegna voru engir rithöf- undar eða heimspekingar þar? Þegar hann kom aftur til Evrópu voru þeir að skrifa sögur sem virtust miðast við það sem hinir voru að gera. „Fyrir mig,“ segir hann, „er mikilvægt að hafa upplifað það sem ég er að skrifa um. Ég hef stundum kallað það bókmenntir á ferð. Ég hefði ekki tekið svona mikla áhættu ef ég fyndi ekki fyrir köllun eða nauðsyn þess að segja frá. Segja frá atburðum sögunnar og lífi fólksins.“ Þótt landamæri og tilfinningin að fara yfir þau heilluðu Kapuscinski þótti honum erfitt að vera hinum megin landamæra tungumáls- ins. Þegar hann var sendur til Indlands árið 1956 kunni hann ekki ensku. Hann átti að fara heim með skipi en Súezdeilan gerði það að verkum að hann komst ekki og dvaldi því lengur á Indlandi en til stóð. Hann sat inni á herbergi sínu á litlu gistiheimi í gömlu Delhí og las Hemingway á ensku. Lærði samtölin utan að og las á skilti versl- ana til að læra orðin. Hann bjó um tíma í höll Maharadja og tók eftir því að jafnvel þótt sumir væru skrautlega klæddir en aðrir skýldu nekt sinni með stuttu pilsi þá áttu það allir sameiginlegt að vera berfættir. Þegar Kapuscinski var að alast upp í mikilli fátækt þá var hann einnig berfættur. Hann segir frá því í nýjustu bók sinni hvernig hann árið 1942 reyndi að selja heimatilbúnar sápur á brautarstöðinni í Varsjá til þess að safna fyrir skóm. En það var ekki bara tilfinn- ingin að ganga berfættur sem Kapuscinski fanst hann eiga sameiginlegt með fólkinu í Benares. Hann kunni ekki ensku og stundum huggaði hann sig við það að milljónir Indverja gerðu það ekki heldur. Þegar hann síðan var sendur til Kína haustið 1957 voru það ekki einungis landamæri tungumálsins sem honum reyndust ókleif þrátt fyrir nokkrar tilraunir. Hann fer að skoða Kínamúrinn og hugsar um að hann sé byggður á líkum þúsunda manna. Hann skrifar um múra og hversu mikið er lagt í að loka aðra úti og um leið sjálfan sig inni. Ryszard Kapuscinski reyndi að lesa andlit fólks í Peking á sama hátt og hann hafði gert í Benares. En þótt honum hafi tekist að sjá margt í augum og andlitum Indverja komst hann ekki inn fyrir ósýnilegan múr Kínverja. Hann fór aftur heim til Póllands sannfærður um að heilt líf þyrfti til að læra kínversku. Nýjasta bók Kapuscinskis heitir Ferðast með Herodotos. Í bókinni segir hann frá ferð- um sínum í fylgd með Herodotos (480–420 f. kr.) sem er oft nefndur fyrsti ferðasöguhöf- undurinn. Ryszard Kapuscinski ferðast alltaf einn. Þó ekki alveg því Grikkinn hefur fylgt honum í hálfa öld. Hann talar um hann eins og gamlan vin, enda hafa þeir farið víða saman. Hann segir að lítið sé vitað um Herodotos en hann ímyndi sér að hann hafi verið opinn, forvitinn og vin- gjarnlegur maður. Ef Kapuscinski hefur rétt fyrir sér virðist sem hann og Herodotos eigi margt sameiginlegt. Bókmenntir á ferð Um Ryszard Kapuscinski Höfundur er blaðamaður. Það er ekki algengt að nöfn blaðamanna séu nefnd í sambandi við nóbelsverðlaunin í bók- menntum enda er Ryszard Kapuscinski einn um þann heiður. Nýlega heimsótti hann Sví- þjóð og flutti meðal annars fyrirlestur í Aka- demibókabúðinni í Stokkhólmi. Þrátt fyrir stranga dagskrá gaf þessi vingjarnlegi mað- ur sér tíma fyrir spjall á eftir. Kapuscinski hefur ferðast um hundrað lönd og segist hlakka til að heimsækja Ísland í haust. Eftir Helgu Brekkan helga.brekk- an@bredband.net Ryszard Kapuscinski Hann hefur velt því fyrir sér hvers vegna svona fáir rithöfundar skrifa um það sem er að gerast í kringum okkur. ’Fyrir mig,“ segir hann,„er mikilvægt að hafa upplifað það sem ég er að skrifa um. Ég hef stundum kallað það bók- menntir á ferð. Ég hefði ekki tekið svona mikla áhættu ef ég fyndi ekki fyrir köllun eða nauðsyn þess að segja frá. Segja frá atburðum sögunnar og lífi fólks- ins.‘

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.