Lesbók Morgunblaðsins - 27.05.2006, Blaðsíða 7

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 27. maí 2006 | 7
F
lestar evrópskar þjóðir virð-
ast eiga sér sagnir um unga
menn sem leiðast út á myrka
stigu galdra og forneskju.
Við Íslendingar minnumst
leikrits Jóhanns Sigurjóns-
sonar um Galdra-Loft sem frumsýnt var ár-
ið 1919, en þar segir af skólapilti í Skálholti
sem selur sálu sína djöflinum. Galdra-
Loftur skipar háan sess í leikbókmenntum
okkar Íslendinga og sömu sögu má segja
um óperuna Galdraskyttuna eftir Carl
Maria von Weber í þýskum óperuheimi.
Engin ópera hefur markað
jafndjúpstæð spor í tónlist-
arsögu Þjóðverja og þetta
stórbrotna verk. Hún var
samin hundrað árum á
undan Galdra-Lofti og byggir, líkt og sjón-
leikur Jóhanns Sigurjónssonar, á gamalli
þjóðsögu; stormasömum ástum ungra elsk-
enda er fléttað inn í frásögnina og sá sem
galdurinn stundar geldur fyrir með lífi sínu.
Sagan af Galdraskyttunni byggir á þýskri
draugasögu þar sem tveir ungir veiðimenn
hyggjast verða sér úti um óbrigðular
galdrakúlur. Þeir steypa sjö kúlur með full-
tingi Samíels, svarta veiðimannsins, í Helj-
argjá, en sá hængur er á að veiðimaðurinn
fær ekki að halda nema sex bráðum af sjö;
þá sjöundu fær Samíel og hann kýs sér
bráðina sjálfur. Þannig hefur þessi útsend-
ari andskotans niðurlag óperunnar í hendi
sér.
Þýsk óperumenning átti undir högg að
sækja í upphafi 19. aldar. Ítalskar og
franskar óperur nutu mikilla vinsælda en
verk þýskra höfunda voru afar sjaldséð á
fjölum óperuhúsanna í Þýskalandi. Carl
Maria von Weber ákvað að skera upp herör
gegn þessu ástandi og stofna þýskt óp-
eruhús í Dresden árið 1817, aðeins 31 árs að
aldri. Hann sat ekki við orðin tóm heldur
samdi sjálfur óperu sem byggði alfarið á
fornri alþýðumenningu þjóðar sinnar; óper-
an var frumsýnd árið 1821 og hét Galdra-
skyttan eða Freischütz. Sögusviðið er í Bæ-
heimi upp úr miðri 17. öld. Á yfirborðinu
virðist bænda- og veiðimannasamfélagið í
föstum skorðum en undir niðri krauma bá-
biljur og hindurvitni í hugum fólks; fornar
hefðir ráða örlögum ungra elskenda og eina
leiðin til þess að fá þeim hnekkt virðist vera
að leita á vit æðri máttarvalda, ýmist til
guðs eða þess í neðra. Og eins og í öllum
þýskum ævintýrum er skógurinn allt-
umlykjandi með djúpum og hlýjum faðmi
sínum, ekki aðeins á sviði heldur einnig í
tónlistinni; hvergi er hann jafnáþreifanlegur
og í upphafi forleiksins þegar hornin fjögur
hljóma og skiptast á um að leika upphafs-
stef óperunnar. Með Galdraskyttunni hóf
þjóðernisrómantíkin innreið sína í heim
þýskrar tónlistar af fullum þunga.
Weber sótti mátt sinn og megin í sjóð
þýskrar menningar. Fyrir vikið hafa skoð-
anir Þjóðverja á Galdraskyttunni verið
blendnar eftir því hvernig vindar hafa blásið
á sviði stjórnmálanna. Á 19. öld var Weber
hafinn í dýrlingatölu fyrir að hafa end-
urreist þarlenda tónlistarmenningu. Eftir
valdatíma nasista á 20. öld voru óperur hans
litnar hornauga; sumir skömmuðust sín
jafnvel fyrir þessa tónlist því hún þótti
hygla meira en góðu hófi gegndi þýskri
menningu og tungu. Þannig litu menn fram
hjá því sem skipti raunverulegu máli: tón-
listinni sjálfri. Og hvað tónlistina snertir er
Galdraskyttan tímamótaverk. Í óperunni
ryður ný hugsun sér til rúms sem átti eftir
að hafa ómæld áhrif á komandi kynslóðir
þýskra tónskálda. Í fyrsta lagi beitir Weber
tónlistinni á undraverðan hátt til þess að
undirstrika dramatískan söguþráðinn. Sam-
íel á sér stef sem hljómar í hvert sinn sem á
hann er minnst en slík leiðarstef urðu síðar
allsráðandi í verkum Wagners. Hljómsveit-
arútsetningin er einstaklega litrík og fersk
enda lagði Weber engu minni áherslu á þátt
hljómsveitarinnar en mergjaðar sönglínur.
Vart getur í tónlistarsögunni um jafn-
áhrifaríka senu og Heljargjáratriðið þar
sem himinn og jörð eru að farast, framliðnir
veiðimenn æða um grundir og myrkur skóg-
urinn stígur trylltan
dans. Hljómsveitin
tekur fullan þátt í að
skapa hryllinginn
svo áheyrandanum
rennur kalt vatn
milli skinns og hör-
unds, hún stýrir al-
gjörlega framvind-
unni á sviðinu,
hreyfingar söngv-
aranna markast af
ofsafengnum hjart-
slætti hljómsveit-
arinnar; hún hefur
persónurnar full-
komlega á valdi sínu
og sleppir ekki af
þeim takinu fyrr en
fjörbrotin í lok atrið-
isins eru um garð
gengin.
Galdraskyttan
varpar einnig ljósi á
innra eðli manns-
skepnunnar. Óbeisl-
aður frumkrafturinn
endurspeglar heiðið
hamsleysið sem
tekst á við trúna á
guð innra með okk-
ur. Ástin berst fyrir
lífi sínu í kapp við
mannvonskuna og
hatrið. Líf og dauði
vega salt. Leyfist að
brjóta siðareglur
samfélagsins svo hið
góða megi sigra?
„Er brýnt að láta
eitt byssuskot tvö
bráðger hjörtu slíta
sundur?“ er spurt í
lok óperunnar. „Hver fremur þá hið beiska
brot? Hver sefur flekklaus svefni rótt?“
Hefur samfélagið snúist gegn sjálfu sér með
boðum og bönnum? Hversu langt má ein-
staklingurinn ganga til þess að tryggja eig-
in velferð eða hreinlega að lifa af? Og
hversu hart eigum við að ganga fram í dóm-
um okkar? Við slíkum spurningum og ótal
fleiri leitar Sumaróperan svara með upp-
setningu sinni á Galdraskyttunni eftir
Weber.
Hver fremur þá
hið beiska brot?
Sumaróperan flytur Galdraskyttuna eftir
Carl Maria von Weber á föstudaginn kemur í
Þjóðleikhúsinu en verkið hefur aldrei verið
flutt hérlendis áður. Hér er sagt frá verkinu
sem markað hefur djúp spor í tónlistarsögu
Þjóðverja.
Eftir Gunnstein
Ólafsson
gol@ismennt.is
Höfundur stjórnar flutningi Sumaróperunnar á
Galdraskyttunni.
Carl María von Weber Stofnaði þýskt óperuhús í
Dresden árið 1817, aðeins 31 árs að aldri.
1.
Ég er umkomulausastur allra skugga.
Hinir forðast mig
eins og ódaun úr einþykku sári.
Þeir unna mér ekki einu sinni nafns
af ótta við smit. Þú þykist vita
að það var ég sem vísaði sögunni veg
og lét Persana ráðast aftan að her okkar
í skarðinu, hvað það nú hét.
Hinir hér niðri vilja ekki einu sinni óhreinka hugann
með vitund um svik mín. Enginn skilur
að ég var í þjónustu Nauðsynjar,
þess guðdóms sem þvingar framvinduna
að lokum sem okkur eru hulin
og krefst heyrnarleysis
þegar höfuðkúpur molast eins og skeljar.
Ég vildi að sönnu þjóna þeim sem er máttugri
en einmanakennd manneskjunnar.
2.
Sagt er að dauðinn sé dýrlegur
þegar þú hugrakkur fellur í fremstu víglínu.
Það var ekkert dýrlegt í högginu
aftan frá milli herðablaðanna
eða í stungunni í klofið
á þeim sem er hniginn á hnén.
Ekki heldur neitt dýrlegt hjá konunum
sem komu að nóttu
og hrifsuðu af mér myndina klaufsku
af henni sem ég hef aldrei hætt að elska
og leita stöðugt hér niðri
án þess að hafa myndina að minni.
Hef ég eigrað um í eitt ár eða þúsund?
En eitt veit ég: Ég leita enn
að þeim sem skrifaði um dýrlega dauðann.
Ég hef geymt þennan litla hníf,
sem er sjaldgæfur hlutur hér niðri,
til að skera tunguna úr munni hans.
3.
Vitið þið að það er misskilningur ykkar
sem þjáir okkur mest sem erum dauð?
Ég er einföld stytta, af flötu gerðinni,
kona með krosslagðar hendur
og aðeins byrjun á andliti,
en skortir samt ekki tilfinningar.
Það kvelur mig að þið seinni tíma barbarar
sem hafið nekt mína til sýnis
haldið að ég þjónaði frjóseminni
eða vísaði veg inn í ríkið endanlega.
Nei, ég var lögð í gröf elskandans
af henni sem hvorki nennti að fylgja honum
né afhenda hann einverunni.
Ég er sú sem fékk kossa úr leir
atlot nakins fótar
ætluð lifandi veru.
Það getur einungis steinhjarta afborið.
4.
Ekki einu sinni nafnið Porfyrios hefði átt að lifa.
Það er fyrir iðjusemi óvina minna
að mér bregður stundum fyrir hjá ykkur.
Komdu bara aðeins nær.
Ekki svo að skilja að rödd mín sé uppburðarlaus
heldur rekin í þvílíkar krókaleiðir
að orðin eru slitin eins og gamlir sandalar.
Rit mín um eigin málefni
brenndu þeir sem höfðu betri skoðun
og hugsanir mínar hraktar burt og spottaðar
af frómum andstæðingum.
Það sem bjargaði mér til komandi kynslóða
er þörf þeirra að andmæla mér –
ég næ til ykkar í gagnrýni þeirra.
Hefðu þeir drekkt mér í brunni þagnarinnar.
hent bókum mínum fyrir svín
og engu skeytt um álit mitt
hefðu engin brögð getað borið mig hingað.
Það er ákefð þeirra að þagga niður í mér
sem lætur þig heyra rödd mína.
Biddu bara ekki um
að fá að sjá andlit mitt.
Sá sem þarf að komast úr
bráðdrepandi rökum
og kæfandi hæðnishlátri
fer ekki fram á mikið tillit.
Þú verður því að láta þér nægja
brot af brosi hér
og margreynda hrukku þar.
Milli „hvorki“ og „né“
finnur þú samt andardrátt minn.
Kjell Espmark
Njörður P. Njarðvík íslenskaði
Fjórar grískar raddir úr jörðu
Kjell Espmark (f. 1930) er sænskt ljóðskáld.