Lesbók Morgunblaðsins - 27.05.2006, Blaðsíða 8

8 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 27. maí 2006
S
krif og lestur minningargreina hafa um langt skeið verið
Íslendingum hugleikin. Á hverjum degi tileinkar Morgun-
blaðið minningargreinum allt að tíu blaðsíður, í annars
dýru plássi sínu. Stór hluti Íslendinga eyðir jafnframt
töluverðum tíma í að lesa það sem skrifað er „eftir“ fólk
sem það þekkti aldrei í lifanda lífi. Margir Íslendingar
segja minningargreinar vera uppáhaldslesefni sitt í
blaðinu. Minningargreinar í Morgunblaðinu skera sig úr
minningarskrifum sem birt eru í blöðum flestra, ef ekki allra, annarra landa.
Á Íslandi er það fólk sem þekkti til hins látna sem skrifar greinarnar og ger-
ir það af eigin hvötum um vini sína, samstarfsfólk eða ættingja. Minningar-
greinar eru ekki skrifaðar af starfsmönnum blaðsins og þarf fólk ekki að
greiða fyrir birtingu á þeim. Efnahagsleg staða ræður því ekki birtingu
minningargreina eins og tíðkast í Nígeríu til dæmis.
Minningargreinar um „venjulegt“ fólk eru birtar ólíkt öðrum löndum þar
sem hinir valdamiklu, ríku og frægu eru oft þeir einu sem fá slíka umfjöllun í
fjölmiðlum.
David Koester hefur birt áhugaverðar rannsóknir á íslenskum minning-
argreinum eins og þær voru skrifaðar fram til ársins 1990. Minningar-
greinaskrif hafa þó tekið umtalsverðum breytingum á síðustu tíu árum eða
svo. Áður fyrr reyndu greinarhöfundar að lýsa ævi og persónulegum ein-
kennum hins látna. Greinarnar voru jafnframt
sjaldan skrifaðar af einhverjum mjög nákomn-
um ættingja og einkenndust af ákveðinni til-
finningalegri stillingu eða hlédrægni.
Minningargreinar samtímans eru hins vegar
að því virðist andstæða við fyrri skrif, þar sem nákomnir ættingjar eru farn-
ir að skrifa um hinn látna og lögð er rík áhersla á að tjá tilfinningar þess sem
skrifar. Nú er hinn látni líka ávarpaður eins og minningargreinin sé sendi-
bréf til hans.
Ætlunin okkar hér í þessari grein er að líta á þær breytingar sem orðið
hafa á minningargreinum á Íslandi síðastliðin ár. Hvatinn að þessum skrif-
um er mjög áhugaverð grein Guðmundar Andra Thorssonar um „einkavæð-
ingu textans“. Við beitum fyrir okkur mannfræðilegum skrifum um nota-
gildi minninga og gleymsku í sjálfsmyndarsköpun einstaklinga, félagshópa
og þjóða, og setjum breytingarnar sem um ræðir á þeim grundvelli í tengsl
við breytingar á sambandi ríkisvalds, þjóðar og einstaklings sem orðið hafa í
landinu síðasta áratuginn eða svo.
Minningargreinar í Morgunblaðinu
Árið 1994 tilkynnti Morgunblaðið að það ætlaði að minnka umsvif minning-
argreina í blaðinu. Ákvað ritstjórnin að í byrjun fyrstu minningargreinar-
innar skyldi setja æviágrip hins látna. Þannig var ætlunin að koma í veg fyr-
ir endurtekningar í greinunum sjálfum. Við innleiðingu þessara vinnureglna
breyttust aðrar viðmiðanir blaðsins um hvað væri hægt að birta. Helsta
breytingin sem kom í kjölfarið var sú að fólk gat nú ávarpað hinn látna
beint, líkt og það væri að skrifa honum sendibréf. Samkvæmt viðmælendum
okkar á blaðinu var þessi breyting gerð vegna þrýstings frá fólki sem skrif-
aði minningargreinar í blaðið. Hér var um kúvendingu að ræða frá því sem
áður hafði tíðkast, en minningargreinum sem ávörpuðu þann látna beint
hafði verið hafnað. Starfsfólk Morgunblaðsins hefur sagt okkur frá því að
því hafi alltaf fundist erfitt að framfylgja þessari reglu. Það var hins vegar
talið nauðsynlegt, þar sem ekki þótti tilhlýðilegt að ávarpa látið fólk á þenn-
an hátt, a.m.k. ekki í dagblaði.
Í kjölfar þessa hafa orðið tvær meginbreytingar á minningargreinum. Í
fyrsta lagi er það orðið mjög algengt að nákominn ættingi skrifi um látinn
ástvin.
Þar með hefur verið grafið undan þeirri félagslegu rökvísi sem David
Koester fann í hefðbundnu minningargreinunum, þar sem að minnsta kosti
tveggja tengsla fjarlægð var oftast nær milli þess sem skrifaði og hins látna.
Áður fyrr gátu barnabörn skrifað um ömmur sínar og afa (tveggja kyn-
slóða fjarlægð), og tengdabörn um tengdaforeldra (fjarlægðin er ein kyn-
slóð og vensl). Nú skrifa allir um alla, börn um foreldra sína, foreldrar um
börn, og makar hvor um annan. Í annan stað hafa minningargreinar orðið
mun tilfinningahlaðnari en áður var. Nú tala höfundar opinskátt um tilfinn-
ingar sínar til hins látna og þá sorg sem þeir upplifa vegna dauða hans.
Hin hefðbundna minningargrein byrjaði oft á setningu á borð við þessa:
Ég vil minnast Jóns Jónssonar sem jarðsettur verður í dag. Yfirleitt enduðu
greinarnar á samúðarkveðjum til aðstandenda. Efnislegt innihald grein-
anna var oftast æviágrip og lýsing á persónulegum einkennum hins látna.
Oft var sagt frá skemmtilegum uppákomum sem hinn látni og höfundur
greinarinnar höfðu tekið þátt í saman. Hefðbundnar minningargreinar eiga
sér fyrirmyndir í bókmenntum fyrri alda.
Í upphafi tuttugustu aldar birti Skírnir t.d. dánartilkynningar velmegandi
fólks með stuttum æviágripum. Æviminningar voru jafnframt vinsælt les-
efni í upphafi aldarinnar. Þetta bókmenntaform lagði ríka áherslu á mann-
lýsingar, þar sem reynt var að gefa raunsanna mynd af einstaklingum. Lýs-
ingarnar gátu sveiflast frá lýsingu á útliti, venjum og kækjum til
metnaðarfyllri tilrauna til að lýsa hvað réði örlögum þeirra í lifandi lífi. Ein-
kenni þessara skrifa er að einstaklingurinn er álitinn hafa ákveðna eðlis-
kosti sem taka litlum eða engum breytingum í tímans rás. Þannig eru minn-
ingargreinar skrifaðar með „kennivaldslegri“ röddu sem lítur á eðli
einstaklingsins sem gefið, óumbreytanlegt og þekkjanlegt.
„Hefðbundnar“ og „nýjar“ minningargreinar eru staðalgerðir (ideal
types) og enn má finna í Morgunblaðinu báðar gerðir. Umtalsverðar breyt-
ingar hafa hins vegar orðið á minningargreinum og þær hafa ekki farið fram
hjá neinum. Breytingarnar eru umdeildar bæði meðal almennings og starfs-
manna Morgunblaðsins. Sumir starfsmenn blaðsins velta því t.d. fyrir sér
hvort að persónuleg bréf eigi heima á síðum blaðsins. Þeir benda á að hefð-
bundnu minningargreinarnar hafi verið merkilegar sögulegar heimildir um
aldafar. Þannig hafi það gerst að í minningargreinum um látna stjórnmála-
menn hafi verið afhjúpaðir þættir í stjórnmálasögu landsins sem hafi legið í
þagnargildi fram að þeim tíma.
Um orsakir breytinga
Við höfum nú lýst minningargreinum lítillega og lagt áherslu á breytingar
sem orðið hafa á þeim síðastliðinn áratug eða svo. En af hverju stafa þessar
bæði fyrir einstaklinga og samfélagið, þar sem þær
lagslegri sjálfsmynd. Þetta hefur sérstaklega átt við
ingarsvæði Evrópu sem lagt hafa ríka áherslu á skri
Benedict Anderson hefur t.d. bent á mikilvægi fré
þeirra í því að skapa þau ímynduðu samfélög sem þj
Þetta er mjög mikilvægt þar sem framleiðsla, dreifin
hefur löngum þótt mikilvæg fyrir upphaf íslenskrar
frelsisbaráttu og fyrir sífellda sköpun og viðhald ísle
Það sem er talið sérstaklega íslenskt byggist einmit
Íslendingar tali sérstakt tungumál, eigi sér sérstaka
og séu allir læsir. Útbreiðsla og lestur texta af ýmsu
mikilvæg við sköpun þjóðerniskenndar á nítjándu öl
Þannig geta maður á Kópaskeri og kona í Sandge
bæði ímyndað sér að þau séu hluti af samfélaginu „ís
lestur á efni sem beint er að Íslendingum. Dreifing M
leikið stórt hlutverk í því að gera þessar hugmyndir
hver ekki, að veruleika meðal Íslendinga. Morgunbl
„blað allra landsmanna“ og finnst sumum forsvarsm
staða sem blaðið hefur notið meðal landsmanna byg
minningargreinunum sem þar birtast.
En hvað er minning? Og hvers er minnst? Milan K
í Testaments betrayed að rangt sé að líta á minninga
andstæður. Hann bendir á að minningar séu aldrei r
breytingar? Hvað hefur gert það að verkum að þær eru núna tilfinningalega
hlaðnari en áður tíðkaðist, og hvers vegna taka þær á sig form sendibréfa til
hins látna?
Tilraun til að svara síðari spurningunni gæti byrjað á því að benda á þá
stöðu og þau áhrif sem spíritisminn hefur haft á Íslandi um nokkuð langt
skeið. Hann gerir kannski ráð fyrir og gengur út frá að hægt sé að hafa
samband við þann látna svipað því og gerist í sendibréfum. Spíritisminn get-
ur þannig hjálpað Íslendingum að skilja þá löngun minningargreinahöfunda
að skrifa til hins látna, en hann getur að sjálfsögðu ekki skýrt hvers vegna
slík bréf eru birt núna en voru það ekki áður, né hið tilfinningaþrungna inni-
hald þeirra. Það síðastnefnda má kannski frekar skýra með vísan í víðtæk-
ari breytingar sem orðið hafa á viðhorfi til dauðans og sorgarinnar á Íslandi
síðastliðin fimmtán ár eða þar um bil. Margir segja að stofnun samtaka á
borð við Nýja Dögun hafi leitt til þess að fólk er orðið opnara gagnvart til-
finningum sínum í tengslum við dauðann og sorgina. Nokkuð kann að vera
til í því, en þá er samt ógert að velta fyrir sér þeim afleiðingum sem þessar
breytingar hafa og hið víðtækara félagslega samhengi sem þær eru hluti af.
Einkavædd minning
Að skrifa minningargreinar er tilraun til þess að varðveita minningar, til-
raun til þess að festa í sessi minningar um þann látna. Minningar og þá sér-
staklega félagslegar minningar hafa nýlega fangað athygli mannfræðinga
og annarra félagsvísindamanna. Þeir hafa m.a. bent á mikilvægi minninga
Einkavæðing minningar
Minningargreinar hafa breyst síðustu ár. Þær eru orðnar persónulegri
nánast eins og sendibréf til hinna látnu. Hvað veldur? Eru breytingar í
minningargreinaskrifum hluti af stærra ferli einkavæðingar á Íslandi,
þar sem stjórnun sjálfsmyndar einstaklinga og persónulegra tengsla er
eitt helsta einkenni nýfrjálshyggjunnar?
Eftir Arnar Árnason,
Sigurjón Baldur Hafsteinsson
og Tinnu Grétarsdóttur
ziggy@temple.edu
Frjálst framtak „Á tímum einkavæðingar efnahagslífsins og ríkisfyrirtækja er nauðsynlegt að gleyma öllum hugmyndum um sameiginle
Ef framtíðarvelferð landsins hvílir á frjálsu framtaki einstaklinganna er ágætt ef fólk man aðeins eftir framlagi hinna látnu til síns eig