Lesbók Morgunblaðsins - 26.08.2006, Síða 7

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 26. ÁGÚST 2006 7
Underground. Var rætt um það í alvöru í
frönskum fjölmiðlum hvort banna ætti myndina
vegna þess að hún bryti í lög um viðskiptabann
Sameinuðu þjóðanna gagnvart Serbíu. Í Aust-
urríki og Þýskalandi var Bozonett aðallega
gagnrýndur fyrir það að virða ekki skoðana- og
tjáningarfrelsi einstaklingsins sem og að stunda
ritskoðun. Í Frakklandi voru hinsvegar margir
sammála ákvörðun hans. Það brutust út tals-
verðar deilur sem Handke tók einnig þátt í.
Hann endurtók að hann hefði aldrei réttlætt
voðaverk Serbíumanna í stríðinu og lagði
áherslu á að fjöldamorð þeirra í Srebrenica,
væru stærsti glæpur sem framinn hefði verið
gagnvart mannkyninu síðan heimsstyrjöldinni
síðari lauk. Jafnframt benti hann á, að það væri
ekki aðeins ein hlið á þessu stríði og að það
hefðu einnig verið framin fjöldamorð á óbreytt-
um serbneskum borgurum og að Serbar hefðu
einnig verið beittir órétti í stríðinu, sem hann
hefði talið sig knúinn til að fjalla um vegna ein-
strengingslegs fréttaflutnings fjölmiðla frá upp-
hafi átakanna á Balkanskaganum.
Á meðan á þessum deilum stóð kom svo sú
frétt frá Düsseldorf að Peter Handke myndi
hljóta Heine-verðlaunin. Ákvörðun dómnefnd-
arinnar var ekki samhljóða en hlaut þó nauð-
synlegan stuðning tveggja þriðju hluta hennar.
Verðlaunin eru ekki einungis bókmenntalegs
eðlis. Tekið er fram í reglugerð að þau eigi með-
al annars að veita rithöfundum sem barist hafa
fyrir mannréttindum og félagslegum og póli-
tískum framförum. Hins vegar hefur skapast
hefð fyrir að skáld fái þau fyrir að halda anda
Heinrichs Heines á lofti í verkum sínum. Og
einnig fyrir að gagnrýna pólitískar og fé-
lagslegar aðstæður á ótrauðan hátt þótt það
brjóti gegn almennum viðhorfum heimalanda
þeirra og hafi ollið þeim erfiðleikum innan sam-
félagsins líkt og var með Heine sem vegna
skrifa sinna neyddist til að fara í útlegð til Par-
ísar á sínum tíma. Undir þessa skilgreiningu
falla ólíkir rithöfundar eins og W. G. Sebald,
Elfriede Jelinek, Robert Gernhardt, Hans
Magnus Enzensberger og Wolf Biermann sem
hlutu Heine-verðlaunin áður en röðin átti að
koma að Handke. Það sem greinir hann frá
þessum skáldum (að Jelinek undanskilinni hvað
Austurríki varðar) er að friður ríkti um þau inn-
an menningarumræðu samfélagsins þegar
þeim voru veitt verðlaunin. Það var því nokkuð
djarfur leikur hjá dómnefndinni að velja rithöf-
und sem á vissan hátt getur fallist undir að vera
„persona non grata“.
Það leið heldur ekki langur tími þar til bera
fór á óánægju í fjölmiðlum vegna ákvörðunar-
innar. Hubert Spiegel, einn af ritstjórum
Frankfurter Allgemeine Zeitung, spurði hvort
dómnefndinni gæti verið alvara með því að
halda fram að maður sem hefði talað við jarð-
arför fjöldamorðingjans Milosevic ætti verð-
launin skilin. Taldi hann að nafn Heines og
verðlaunin sjálf hefðu skaðast. Í greininni
minntist hann jafnframt á það að Handke hefði
eitt sinn sagt að Serbar væru meiri fórnarlömb
en gyðingar í heimsstyrjöldinni síðari. Þetta er
nokkuð dæmigert um þá niðurlægjandi umfjöll-
un sem Handke hefur fengið á síðum FAZ hin
síðustu ár. Árið 1999 var tekið sjónvarpsviðtal
við hann í Belgrad á frönsku þar sem hann að
vísu segir þetta. En þegar viðtalið barst til
eyrna Handkes sendi hann samstundis út af-
sökun á ummælum sínum sem birtist orðrétt í
FAZ strax á eftir. Í henni kemur fram að hann
hafi mismælt sig illilega því honum hefði aldrei
dottið í hug að segja viðlíka vitleysu og bar
hann meðal annars fyrir sig ófullnægjandi
frönskukunnáttu. Framhjá þessu lítur einn af
ritstjórum FAZ sem fylgst hefur grannt með
Handke á síðustu árum. Margir fleiri urðu til að
gagnrýna dómnefndina og Handke harðlega,
en honum barst þó stuðningur frá mikils-
metnum rithöfundum og listamönnum og einn-
ig frá fáeinum fjölmiðlum sem töldu að nóg væri
komið af því einelti sem hann yrði fyrir vegna
þess að hann réðist gegn ríkjandi áliti mennta-
manna sem um ríkti þögult samkomulag. En
áður en þessar umræður náðu að þróast eitt-
hvað að ráði var komið að næsta þrepi deiln-
anna um Handke og Heine-verðlaunin.
30. maí tilkynnti borgarstjórn Düsseldorf,
sem samanstendur af sósíaldemókrötum
(SPD), frjálslyndum (FDP) og græningjum
(Die Grünen), að hún hefði ákveðið að ógilda
ákvörðun dómnefndarinnar og að það yrði
formlega staðfest á fundi 22. júní. Nú fyrst varð
fjandinn laus og viðbrögðin sem komu í kjölfar
þessarar tilkynningar gætu fyllt myndarlega
bók. Hér verður því aðeins greint frá nokkrum
þeirra.
Rökstuðningur stjórnmálamannanna hljóð-
aði á þann veg að ekki væri hægt að veita rithöf-
undi verðlaunin sem meðal annars gerði lítið úr
morðum, nauðgunum og fjöldapyntingum.
Fritz Kuhn, formaður Græningja á þinginu í
Berlín, sakaði Handke um að verja Milosevic og
Jürgen Rüttgers, forsætisráðherra Nordrhein-
Westfalen sem Düsseldorf er höfuðborg í, varði
ákvörðun borgarstjórnarinnar því enginn ætti
Heine-verðlaunin skilin sem gerði lítið úr hel-
förinni. Ummæli líkt og þessi sýna skýrt að
þessir stjórnmálamenn hafa ekki lesið texta
Handkes sem tengjast Balkanskaganum og það
var heldur ekkert feimnismál fyrir suma að við-
urkenna það sem er ekkert einsdæmi hjá þeim
sem gagnrýnt hafa Handke í gegnum tíðina.
Það að Græningjar skyldu láta slík ummæli
falla kom nokkrum spánskt fyrir sjónir því
flokkurinn var í ríkisstjórn þegar Þjóðverjar
studdu þá umdeildu ákvörðun NATO að gera
sprengjuárásir á Serbíu árið 1999. Það var ekki
í fyrsta skipti á síðustu öld sem Þýskaland tók
þátt í eða stóð fyrir árásum á Serbíu en Þjóð-
verjar börðust með Króötum gegn þeim í síðari
heimsstyrjöldinni og studdu dyggilega við bak-
ið á fasistahreyfingunni Ustascha sem meðal
annars er þekkt fyrir grimmilegt þjóðarmorð á
Serbum. Það er því skiljanlegt að mörgum
Serbum þótti það ekki sæmandi að Þjóðverjar
með Dietrich Genscher í broddi fylkingar
skyldu verða fyrstir til að viðurkenna sjálfstæði
Króatíu árið 1991.
Það má segja að mótmælaalda hafi brotist út
þegar fréttist að stjórnmálamenn hefðu ákveðið
að ógilda úrskurð hlutlausrar dómnefndar á
pólitískum forsendum og það jafnvel án þess að
hafa kynnt sér þá texta Handkes sem málið
snerist um. Leiddi þetta til að tveir meðlimir
dómnefndarinnar sögðu sig úr henni. Vissulega
fögnuðu ýmsir niðurstöðunni en þeir voru þó í
nokkrum minnihluta. Jafnvel fjölmiðlar sem
hve mest hafa gagnrýnt afstöðu og skrif Hand-
kes um Serbíu og Balkandeiluna fóru hörðum
orðum um málið. Aðalritstjóri FAZ, Frank
Schirrmacher, skrifaði að mikil hætta væri á
því að bókmenntaverðlaun í Þýskalandi myndu
verða fórnarlömb pólitískra skoðana í grein
sem hann nefndi Handkemálið: mannorðsmorð
í stað gagnrýni. Thomas Steinfeld hjá Süd-
deutsche Zeitung sakaði stjórnmálamennina
um þekkingarleysi og skort á virðingu og dóm-
greind sem og að reka hentistefnu. Forleggjari
Handkes hjá Suhrkamp, Ulla Unseld-
Berkéwics, sagði að ef ekki yrði gripið í taum-
ana nú þegar yfirburðaskáld væri ofsótt á þenn-
an hátt, væri það merki um yfirvofandi gjald-
þrot þýskrar menningar. Viðbrögð rithöfunda
og listamanna létu heldur ekki á sér standa.
Elfriede Jelinek ráðlagði fólki að lesa fyrst og
tala svo því ekkert í skrifum Handkes afsakaði
þá meðferð sem hann hefði fengið. Günter
Grass, sem eitt sinn var neitað um verðlaun
sem hann átti að fá fyrir skáldsöguna Die
Blechtrommel (Blikktromman) vegna þess að
hún þótti of klámfengin, sagði í viðtali við Die
Zeit að Handke væri ekki svo illa kominn að
verðlaununum þrátt fyrir að hann væri alger-
lega ósammála hinum „vitlausa og einhliða
stuðningi hans við Serbíu“, en það hefur aldrei
verið neitt sérstaklega hlýtt á milli þessara rit-
höfunda. Grass benti líka á að Heine – líkt og
Goethe – var alla tíð mikill aðdáandi Napóleons
og þær hörmungar sem af honum hlutust hefðu
þar litlu máli skipt. Því væri einnig hægt að
dæma Heine með sömu rökum og ráðist hefði
verið með gegn Handke. Hann var hinsvegar
ósammála kollega sínum Botho Strauß sem
krafðist þess í grein í FAZ að það yrði að sýna
því meiri skilning þegar snillingar misstigju sig
því það gæti verið kennimerki stærðar þeirra.
Hann benti í því samhengi á það sem Ezra Po-
und, Martin Heidegger og Bertolt Brecht hefðu
skilið eftir sig. Og verður manni hér ósjálfrátt
hugsað til Knuts Hamsuns eða vissra kafla úr
lífi Halldórs Laxness og Gunnars Gunn-
arssonar. Tal Strauß um snillingabónus vakti
litla lukku meðal gagnrýnanda.
Fórnarlamb
stjórnmálamanna
8. júní 2006 varð kunnugt að Peter Handke
myndi ekki veita Heine-verðlaununum viðtöku,
en úrskurður dómnefndar þeirra var enn í gildi
því formleg ákvörðun borgarstjórnarinnar átti
fyrst að taka gildi 22. júní. Vegna þeirrar vægð-
arlausu gagnrýni sem komið hafði fram á
stjórnina hugleiddu sumir hvort hún myndi
draga ákvörðun sína til baka. Dagsins var því
beðið með eftirvæntingu. Á þennan hnút hjó
Handke enda varla í aðstöðu til neins annars og
var litið á það sem rökrétt framhald á fram-
vindu deilnanna sem brátt var lokið. Handke
rökstuddi höfnun sína með því að hann vildi
spara sér það að persóna sín og bækur yrðu
áfram fórnarlömb vitleysisgangs stjórnmála-
manna. Stuttu áður birtist einlæg grein eftir
hann í Süddeutsche Zeitung þar sem hann
benti aftur á rangindi í málflutningi andstæð-
inga sinna og hvatti þá til að lesa vel þá sex
texta eftir sig sem tengdust Júgóslavíu. Hann
sleppti að vísu að nefna langa grein sem hann
skrifaði um réttarhöldin á hendur Milosevic og
birtist árið 2002. Hún þótti ekki vera honum til
framdráttar á sínum tíma og það er varla til-
viljun að hann hafi ekki minnst á hana. Jafn-
framt bauð Handke gagnrýnendum sínum viss-
ar sættir en hann sjálfur hefur ekki sparað
stóru orðin á þá síðan deilurnar hófust fyrir al-
vöru 1996. Sérstaklega hafa skoðanaskipti hans
og blaðanna Der Spiegel og FAZ oft verið skít-
kasti líkastar. Þarna mátti lesa svolítið nýjan
tón hjá Handke sem að nokkru leyti virðist hafa
leitt til einhverra sátta þó svo að hann sé enn
gagnrýndur fyrir afstöðu sína gagnvart Serbíu í
eftirmála deilnanna. Þannig tók þekktur bók-
menntafræðingur og gagnrýnandi FAZ hann
löngu tali í Madrid og birtist velviljandi frásögn
af því á síðum blaðsins en það hefði verið óhugs-
andi fyrir ekki svo löngu.
Í lokin er rétt að minnast á það að serbneskir
rithöfundar og framfarasinnar blönduðu sér
svolítið í deilurnar. Afstaða þeirra til Handkes
hefur breyst mikið frá því að hann sýndi fyrst
samstöðu með Serbíu og naut þjóðarhylli. Þeir
sjá litla hjálp í afskiptum hans af landinu nú og
telja margir hann hafa lítinn skilning á þeirri
aðstöðu sem Serbía er í og á þeim stjórn-
málalegu umbótum sem nauðsynlegar eru.
Þannig bendir Andrej Ivanji á að það sé langt
því frá að Handke tali fyrir alla Serba og Bora
Cosic tekur í svipaða strengi og segir að verja
þurfi Serbíu fyrir fölskum málflytjendum eins
og Handke.
Það sem einna helst er athyglisvert við deil-
urnar um Peter Handke á síðasta áratug er hve
hart hefur verið ráðist gegn skrifum og um-
mælum virts skálds og rithöfundar af ráðandi
fjölmiðlum og stjórnmálamönnum. Handke lít-
ur á texta sína sem friðarumleitanir en áhrif
hans á álit almennings á átökunum á Balk-
anskaganum geta þó aldrei orðið nærri eins
mikil og áhrif fjölmiðla og hvað þá stjórnmála-
manna í Vestur-Evrópu sem höfðu bein áhrif á
framgang vissra mála sem í dag eru umdeild.
Og er þá nóg að nefna að friðarsveitir NATO
voru í aðstöðu til að hindra fjöldamorð og að
margir saklausir borgarar létu lífið í sprengju-
árásum þeirra. En fjölmiðlar og stjórn-
málamenn hafa þó aldrei þurft að svara til
nokkurra saka að ráði eins og þeir krefjast af
óbreyttum rithöfundi. Innlegg Handkes í um-
ræðuna hefur hins vegar verið frjótt og á það er
alltaf oftar bent þó svo að afstaða hans til mál-
efna Serbíu geti stundum hljómað ankanna-
lega.
undur?
Peter Handke Rökstuðningur stjórnmálamannanna, sem höfðu Heine-verðlaunin af Handke í
sumar, hljóðaði á þann veg að ekki væri hægt að veita rithöfundi verðlaunin sem meðal annars
gerði lítið úr morðum, nauðgunum og fjöldapyntingum.
Höfundur er íslenskulektor við
Vínarborgarháskóla.
’Það sem Handke varaðallega sakaður um
var óréttmæt gagnrýni
gagnvart heimspress-
unni og vanvirðing á
starfi stríðsfrétta-
manna, afneitun þjóð-
armorðs á Bosníumönn-
um og að hafa heimsótt
vitlaust land því að í
Serbíu væri hvergi hægt
að koma auga á þau
ódæðisverk sem framin
hefðu verið í þessu
stríði.‘