Lesbók Morgunblaðsins - 14.10.2006, Page 12

12 LAUGARDAGUR 14. OKTÓBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Birtu Björnsdóttur
birta@mbl.is
Ár hvert eruÓsk-
arsverðlaunin
veitt við mikla
viðhöfn í Banda-
ríkjunum og
fylgjast kvik-
mynda-
áhugamenn um
allan heim með
enda um að ræða
stærstu uppskeruhátíð Hollywood-
mynda á hverju ári.
Í janúar er tilkynnt hver verða
tilnefnd til verðlaunanna eftirsóttu
en margir fara að spá í spilin löngu
áður. Mikið hefur verið rætt um
leiksigur Helenar Mirren í hlutverki
sínu sem Elísabet Bretlandsdrottn-
ing í The Queen, sem sýnd var á ný-
afstaðinni Alþjóðlegri kvik-
myndahátíð í Reykjavík.
Flestir þeirra kvikmyndaskrí-
benta sem spáð hafa í spilin fyrir
Óskarinn telja hana langlíklegasta
til að hreppa hnossið sem besta leik-
kona í aðalhlutverki. Hafa sumir
þeirra gengið svo langt að segja að
akademían gæti eins afhent Mirren
gullnu styttuna nú þegar.
Mirren uppfyllir í myndinni þau
skilyrði sem virðast vera nauðsyn-
leg til sigurs í flokknum, að vera
nær óþekkjanleg í útliti.
Sú sem þykir næstlíklegust til
sigurs í flokknum er hin spænska
Penelope Cruz fyrir hlutverk sitt í
Volver eftir Pedro Almodovar.




Í aðalhlutverkikarla þykir
líklegt að bar-
áttan muni
standa á milli
þeirra Peter
ÓToole og Ís-
landsvinarins
Forrest Whita-
ker. ÓToole hef-
ur verið til-
nefndur sem besti leikari í
aðalhlutverki hvorki meira né minna
en sjö sinnum en aldrei hlotið þau.
Framistaða þessa 74 ára gamla leik-
ara í myndinni Venus þykir líkleg til
að skila honum áttundu tilnefning-
unni og jafnvel styttunni gullnu.
Whitaker þykir hinsvegar sterkur
sem skepnan Idi Amin, fyrrum ein-
ræðisherra í Úganda, í kvikmynd-
inni The Last King of Scotland.




Í flokknumbesta myndin
þykja nokkrar
líklegar. Þar er
oftast nefndur
Clint Eastwood,
sem virðist hafa
verið í áskrift hjá
kvikmyndaaka-
demíunni síðustu
ár. Hann hefur
tvisvar fengið verðlaun fyrir bestu
leikstjórn og jafnoft fyrir bestu
myndina fyrir Mystic River, Un-
forgiven og Million Dollar Baby.
Nú er það Flags of our Fathers
sem þykir líkleg til sigurs, myndin
sem tekin var að hluta til hér á landi
í fyrrasumar. Þar segir af innrásinni
við Iwo Jima og tilurð einnar fræg-
ustu ljósmyndar sögunnar, sem sýn-
ir bandaríska hermenn reisa þjóð-
fána sinn. Það var ljósmyndari AP
fréttastofunnar, Joe Rosenthal, sem
tók myndina.
Þá hefur Martin Scorsese einnig
verið nefndur líklegur fyrir nýjustu
mynd sína The Departed. Scorsese
hefur hlotið fimm tilnefningar á
ferlinum en aldrei fengið verðlaun-
in.
Þó að Emilio Estevez hafi ekki
verið orðaður við Óskarsverðlaun á
ferlinum gæti leikstjórnarverkefni
hans Bobby breytt þar einhverju
um. Þar er sögð saga 22 persóna
sem allar voru staddar á Ambassa-
dor hótelinu kvöldið sem Robert
Kennedy var skotinn til bana. Leik-
arahópurinn er heldur ekki af lak-
ara tagi og nægir að nefna Anthony
Hopkins, Helen Hunt, William H.
Macy og Laurence Fishburne.
KVIKMYNDIR
Helen Mirren
Forrest Whitaker
Clint Eastwood
Það er ekki ofsögum sagt að dvd-mynddiskurinn hafi bylt aðgangi al-mennings að meistaraverkum kvik-myndasögunnar. Þótt hún þyki fábrotin í
dag voru áhrif vhs-myndbandssnældunnar jafnvel
enn meiri, því fyrir daga hennar var með öllu
ómögulegt að sjá sígildar kvikmyndir annars stað-
ar en í kvikmyndahúsum. M.ö.o. ef þú áttir ekki
heima í London, New York eða París áttirðu þess
yfir höfuð ekki kost að sjá sígildar myndir (þótt
vissulega hafi kvikmyndaklúbbar – t.a.m. Fjala-
kötturinn hérlendis – reynt að bæta úr brýnni
þörf). Með tilkomu myndbandsins gátu kvik-
myndaunnendur í fyrsta skipti séð mörg lykilverka
kvikmyndasögunnar þegar þá lysti (þótt vissulega
væri úrval slíkra mynda takmarkað á flestum
myndbandaleigum).
Sá galli fylgdi gjöf Njarðar að hljóð- og mynd-
gæði snældunnar jöfnuðust engan veginn á við
filmurnar sem sjálfar voru oft orðnar gamlar og
rispaðar þegar þær voru færðar yfir á snældur. Og
það er þessu sem dvd-diskurinn hefur gjörbreytt á
undanförnum árum. Vissulega eru gæðin ekki
sambærileg við filmu, og reyndar var oft kastað
svo mjög til hendinni við stafræna flutninginn á
fyrstu árum disksins að gæðin reyndust engu
meiri en á snældunni. En eftir því sem disknum óx
ásmegin hefur verið vandað æ meir til slíkra til-
færslna og filmurnar sjálfar hreinsaðar og lag-
færðar svo gæðin verði sem mest – og myndirnar
hafa í mörgum tilfellum ekki litið jafnvel út síðan
þær voru frumsýndar áratugum fyrr.
Eitt er það fyrirtæki sem borið hefur höfuð og
herðar yfir önnur þegar kemur að vönduðum dvd-
útgáfum en það er The Criterion Collection sem
hérlendir jafnt sem erlendir kvikmyndaunnendur
þekkja orðið vel til. Til að fullkomna myndgæði
safnar það oft fjölmörgum filmum af hverri mynd
og raðar svo saman best varðveittu atriðunum,
hreinsar hvern ramma fyrir sig, og þurrkar loks út
varanlegar filmuskemmdir á stafrænan máta. Í
samanburði eru gömlu myndbandssnældurnar
skelfilegar á að líta. Annað hefur diskurinn einnig
umfram snælduna en það er samhliða útgáfa
margvíslegs fræðsluefnis: yfirlestur kvikmynda-
gerðarmanna og/eða fræðimanna, heimild-
armyndir og viðtöl, ítarlegur og vandaður bækl-
ingur með greinum og öðru efni. Criterion hefur
verið í forystuhlutverki um þessa hluti allt frá upp-
hafi og áunnið sér tryggð og aðdáun kvikmynda-
unnenda. Þótt fyrirtækið gefi út einstaka sinnum
nýlegar myndir hefur kvikmyndakanónan ávallt
verið miðpunktur útgáfu fyrirtækisins. (Svo dæmi
sé tekið eru fimm af þeim tíu kvikmyndum sem
Paul Schrader telur til bestu kvikmynda sögunnar
fáanlegur í Criterion útgáfum – sjá umfjöllun hér
að neðan). Reyndar eru gríðarmikil áhrif fyrirtæk-
isins orðin mér nokkurt áhyggjuefni en margir
kvikmyndaáhugamenn kaupa allt sem frá fyr-
irtækinu kemur en snerta vart við sambærilegum
myndum sem gefnar eru út af öðrum fyrirtækjum.
Ef grannt er skoðað er útgáfa fyrirtækisins nokk-
uð einhæf og fyrst og fremst bundin kanónu evr-
ópskra og japanskra verka. Kvikmyndir frá Afr-
íku, S-Ameríku og Asíu (að Japan undanskildu)
hafa ekki átt upp á pallborðið sem og þöglar mynd-
ir.
Það er því fagnaðarefni að æ fleiri fyrirtæki taka
sér Criterion til fyrirmyndar og vanda mjög til út-
gáfu sígildra og oft illfáanlegra kvikmynda. Þeirra
fremst er enska fyrirtækið Eureka sem gefur út
Masters of Cinema seríuna sem á stundum hefur
slegið Criterion ref fyrir rass. Nýleg útgáfa þeirra
á Kwaidan (1964, Masaki Kobayashi) var t.a.m. 20
mínútum lengri en útgáfa Criterion, bjó yfir meiri
myndgæðum auk þess sem 72 síðna „bæklingur“
fylgdi með í kaupbæti. Sem betur fer er það þó
sjaldgæft að fyrirtækin gefi út sömu titla en Eu-
reka hefur sérhæft sig í þöglum þýskum kvik-
myndum, sbr. viðhafnarútgáfur á verkum Fritz
Lang og F. W. Murnau, og japönskum myndum
sem ekki hafa hlotið náð fyrir augum Criterion.
Þökk sé dvd-disknum eiga kvikmyndaunnendur
nú greiðari aðgang að lykilverkum kvikmyndasög-
unnar en nokkru sinni fyrr.
Kvikmyndasagan á dvd
SJÓNARHORN »Myndirnar hafa í mörgum tilfellum ekki litið jafnvel út
síðan þær voru frumsýndar áratugum fyrr.Eftir Björn Norðfjörðbn@hi.is
B
ókmenntakanónan hefur átt undir
högg að sækja á undanförnum
áratugum. Deilt hefur verið um
hvaða bókmenntaverk eigi heima
á lista hinna útvöldu. Öllu mik-
ilvægara þó er að tilveruréttur ka-
nónunnar yfirleitt hefur verið véfengdur. Bent
hefur verið á að hún hampi því sem næst eingöngu
verkum hvítra karlpenna (verk kvenna og höf-
unda af öðrum kynþáttum hafa mestmegnis verið
útilokuð), að hún byggist á einhæfri sýn/
skilgreiningu á listsköpun og að hún sé tilbún-
ingar lítils hóps elítista (sem samanstendur fyrst
og fremst af hvítum körlum). Fræðimenn á borð
við Harold Bloom sem enn verja kanónuna með
kjafti og klóm hafa orðið persónugervingar úr-
eltra viðmiða í fræðilegri umfjöllun um bók-
menntir.
Kvikmyndakanóna?
Í nýjasta tölublaði Film Comment skrifar Paul
Schrader langa (svo langa að Gavin Smith ritstjóri
tiltekur að hún sé sú lengsta í sögu tímaritsins –
42 síður) grein um mikilvægi þess að sammælst
verði um svipaða kanónu um kvikmyndir líkt og til
er um bókmenntir. Áður en lengra er haldið er
rétt að nefna að þótt Schrader sé frægastur fyrir
myndir á borð við American Gigolo (1980), Mis-
hima: A Life in Four Chapters (1985) og Affliction
(1997) og ekki síður handritin að myndum Martin
Scorsese Taxi Driver (1976), Raging Bull (1980)
og Bringing Out the Dead (1999) hóf hann ferilinn
sem gagnrýnandi og fræðimaður og skrifaði með-
al annars bókina Transcedental Style in Film:
Ozu, Bresson, Dreyer sem kom út árið 1972. Því
má með nokkrum sanni segja að Schrader hverfi
með greininni á vit uppruna síns, en þó ekki án
töluverðs undirbúnings. Hann hefur sest aftur á
skólabekk og sökkt sér bæði ofan í ýmis lykilverk
kvikmyndafræðanna sem og heimspeki fag-
urfræðinnar. Helsta fyrirmyndin er þó bók Bloom
The Western Canon.
Schrader er sér meðvitaður um þá gagnrýni
sem beinst hefur að Bloom og kanónunni almennt,
en gefur ljóslega lítið fyrir hana. Hann telur
reyndar mjög áríðandi að komið verði upp kanónu
fyrir kvikmyndir þar sem almenningur þekki lítt
til kvikmyndasögunnar auk þess sem þegar séu til
staðar fjöldi kvikmyndakanóna er byggist á vafa-
sömum viðmiðum (þetta sögulega minnisleysi
kemur skýrt fram þegar valdar eru bestu kvik-
myndir allra tíma í tímaritum sem Entertainment
Weekly og Empire). Hann segir ennfremur að
auðvelt sé að velja myndir á listann en erfiðara sé
að réttlæta val þeirra, og því verði að byrja á byrj-
uninni og útskýra þau viðmið er réttlæta kanón-
una. Að mati Schraders eru þau eftirfarandi: Feg-
urð, framandleiki (fremur en frumleiki), samræmi
í formi og þema, hefð, varanleiki, virkjun áhorf-
enda (e. viewer engagement) og siðferði. Að næst-
síðasta viðmiðinu undanskildu eru þetta allt hefð-
bundnir mælikvarðar sem varða ekki
kvikmyndaformið sérstaklega. Sömu vandkvæði
snúa auðvitað einnig að þeim hér og í uppbygg-
ingu kanóna annarra listgreina: Hvað er fegurð?
Hvaða form? Hefð hvers? Er list siðferðisleg?
Hver situr í dómarasætinu?
Meistaraverkin
Hafandi farið vítt og breitt og reyndar langt aftur
fyrir kvikmyndasöguna í tíma í leit að hinum
sönnu viðmiðum kvikmyndalistarinnar birtir
Schrader loks kvikmyndakanónu sína. Seint verð-
ur sagt að lesandinn fyllist uppljómun þar sem
listinn er hefðbundinn í alla staði – enda töluvert
langt um liðið síðan kvikmyndakanónan festist í
sessi og maður kemst ekki hjá því að spyrja sig til
hvers leikurinnar hafi verið gerður. Sextíu kvik-
myndum er raðað niður í þrjá jafnstóra flokka:
gull, silfur og brons. Þótt Schrader sverji þess
dýran eið að uppröðun listans ráðist af myndum
og ekki leikstjórum, þar sem kvikmyndir séu hóp-
verk ólíkt bókmenntum, er ekki að finna eina ein-
ustu mynd sem ekki er eignað svonefndum kvik-
myndahöfundi (f. auteur). Hann tekur Casablanca
(1942, Michael Curtiz) sem dæmi um stúdíóverk
(frekar en höfundarverk) en hún fær ekki sæti á
listanum. Ennfremur, þar sem einungis er valin
ein mynd eftir hvern leikstjóra á listann er erfitt
að verjast þeirri hugsun að hann snúist um höf-
unda frekar en myndir.
Skoðum aðeins nánar tíu bestu myndir sög-
unnar að mati Schrader: 1. The Rules of the Game
(1939, Jean Renoir), 2. Tokyo Story (1953, Yasuj-
iro Ozu), 3. City Lights (1931, Charlie Chaplin), 4.
Pickpocket (1959, Robert Bresson), 5. Metropolis
(1927, Fritz Lang), 6. Citizen Kane (1941, Orson
Welles), 7. Orphée (1950, Jean Cocteau), 8. Mas-
culin-Feminin (1966, Jean-Luc Godard), 9. Per-
sona (1966, Ingmar Bergman) og 10. Vertigo
(1958, Alfred Hitchcock). Líkt og áður segir eru
þetta allt kvikmyndir sem fyrir margt löngu hafa
orðið miðlægar í kanónunni og eru vel þekktar á
meðal kvikmyndaunnenda. Þá eru þær allar gerð-
ar fyrir 1970 (hefðin og varanleikinn allsráðandi)
og eina myndin sem hlýtur gull eftir 1970 er mynd
Wong Kar-Wai In the Mood for Love (2000). Rétt
er að nefna að í 21. sæti er myndin Mother and
Son (1997) eftir Aleksandr Sokurov sem hlaut í
síðustu viku heiðursverðlaun Alþjóðlegu kvik-
myndahátíðarinnar í Reykjavík fyrir æviframlag
sitt til kvikmyndalistarinnar.
Ekkert kemur á óvart við þennan lista (þótt In
the Mood for Love stingi eilítið í stúf í gull-
flokknum) nema ef vera skyldi The Big Lebowski
(1998, Joel Coen) neðst í silfurflokknum. Þar er
um að ræða eldfjöruga grínmynd sem við fyrstu
sýn virðist eiga lítið sameiginlegt með þeim „há-
menningarverkum“ sem einoka listann. Hún
smellpassar aftur á móti á listann sem mynd gerð
af hvítum karlmanni. Auk fjögurra leikstjóra frá
Asíu (en Japan hefur alltaf verið miðlægt í kvik-
myndakanónunni – að einhverju leyti sakir hern-
aðar- og iðnaðaryfirburða þess á öld kvikmyndar-
innar) eru allar myndirnar í kanónu Schraders
verk hvítra karlleikstjóra frá Evrópu eða Banda-
ríkjunum – ekki einu sinni Indverjinn Satyajit
Ray fær náð fyrir augum Schraders. Hann við-
urkennir að kvikmynd Leni Riefenstahl Triumph
of the Will (1934) sé snilldarverk en hún fellur á
siðferðislega prófinu. Kanóna Schraders rígheld-
ur í hefðina og hér hefur farið forgörðum einstakt
tækifæri til að hugsa hana upp á nýtt. Það ætti
kannski ekki að koma á óvart í ljósi helsta umfjöll-
unarefnis Schraders: krísu hvíta karlmannsins í
breyttri heimsmynd – Taxi Driver mun vera 36.
besta verk kvikmyndasögunnar.
Paul Schrader og kanónan
Bandaríski leikstjórinn Paul Schrader taldi ný-
lega fram bestu kvikmyndir sögunnar. Hér er
rýnt í listann sem og slíkar kanónur almennt.
Besta myndin The Rules of the Game eftir franska kvikmyndagerðarmanninn Jean Renoir frá árinu
1939 er besta kvikmynd allra tíma að mati Paul Schraders.