Lesbók Morgunblaðsins - 28.10.2006, Blaðsíða 4

4 LAUGARDAGUR 28. OKTÓBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Ég skal segja þér af hverju ég tók upp þessi nákvæmuvinnubrögð, segir Elías þegar ég inni hann eftir orðumJóns Óskars um að hann hafi alltaf skrifað jafnlangan
tíma á hverjum degi upp á mínútu, það var ósköp einfaldlega
vegna þess að ég vissi að ef ég setti mér ekki mjög strangar
vinnureglur þá yrði aldrei neitt úr neinu. Þá myndi ég aldrei
byrja á sögunni og þaðan af síður klára hana. Hugmyndin að
Eftir örstuttan leik var alveg skýr fyrir mér, söguþráður, per-
sónur og líka stíllinn að einhverju leyti. Það er engin sérstök fyr-
irmynd að Þórhalli. Hann er reyndar á svipuðu reki og ég þegar
ég skrifa söguna, en hann er háskólastúdent og býr hjá föður
sínum sem er ágætlega efnaður. Að því leyti eru aðstæður hans
mjög ólíkar mínum aðstæðum.
Ég man reyndar að Ásgeir Hjartarson skrifaði um bókina í
Þjóðviljann og sagði að það stæðist ekki hvað faðir drengsins
væri efnaður því hann væri bara menntaskólakennari. Mér sárn-
aði þessi athugasemd, ég viðurkenni það. En nafnið á piltinum
varð til þegar ég gekk einu sinni með Þórði Sigtryggssyni með
Ægisíðu og að Nauthólsvík en þá lá þar Þórbergur Þórðarson í
sólbaði ásamt einhverjum kunningja sínum. Þórbergur var alls-
nakinn nema að hann hafði pappahlíf yfir nefinu og á hlífinni
stóð skrifað „Þórhallur“. Þórður sagði mér að líklega hefði Þór-
bergur fengið nefhlífina hjá Vilmundi Jónssyni, sem var mikill
vinur Þórbergs, en sonur Vilmundar hét Þórhallur.
Þú talar um að Þórhallur eða Bubbi sé haldinn leiða án þess að
hafa nokkra sérstaka ástæðu til þess því hann er ágætlega gef-
inn og skortir ekkert. Ég veit ekki hvaðan þessi leiði kemur.
Sjálfur fann ég þó fyrir vissum leiða á þessum tíma því það var
ekki eins mikil ánægja með stríðslokin og hefði mátt búast við.
Það stafaði af því að þegar kjarnaorkusprengjan var sprengd
haustið fjörutíuogfimm gerðu menn sér grein fyrir að það höfðu
orðið tímamót í sögu mannkynsins, hvorki meira né minna.
Menn voru svo hræddir um að ef Rússar eignuðust líka kjarn-
orkusprengju þá væri fjandinn laus. En svo komust Rússar eða
Sovétmenn yfir kjarnorkusprengjuna í gegnum njósnastarfsemi
og það skapaði mikla tortryggni og ótta fólks, sérstaklega hjá
ungu fólki því það fór að hugsa með sér: hvernig verður ævi
manns ef maður lifir alltaf við þetta. Svo kom kalda stríðið og
ekki bætti það úr skák. Þetta hafði slæm áhrif á marga. Þessir
hlutir koma reyndar ekkert við sögu í Eftir örstuttan leik, þann-
ig að það er varla hægt að heimfæra þetta ástand upp á Bubba.
Hann er ekkert að hugsa um atómsprengjuna en ég segi þetta
vegna þess að þú varst að spyrja um leiðann. Það var ekki á þess-
um tíma eins mikil bjartsýni hjá ungu fólki og hefði mátt ætla.
„Ef allir færu í sömu átt, myndu engir mætast“, það er nokkuð
góð setning og eiginlega það eina sem ég man úr þessari sögu.
Vilhjálmur S. Vilhjálmsson, fréttastjóri á Alþýðublaðinu, sem
skrifaði dálka undir nafninu Hannes á horninu og gaf út bækur
undir nafninu Hannes V., sá hjá mér handritið og sýndi það
Ragnari í Smára. Hann varð svo hrifinn að hann vildi endilega
gefa söguna út. Forleikurinn höfðaði sérstaklega til hans því þar
er mikil tónlist. Hann gaf út Eftir örstuttan leik um vorið 1946 í
ritröð sem hann kallaði Nýir Pennar. Ég var yngsti nýi penninn
en var reyndar kominn til Kaupmannahafnar þegar bókin kom
út. Ragnar borgaði mér 500 krónur, að mig minnir, sem var
ágæt borgun. En sú upphæð ásamt dálítilli fjárhæð sem ég átti á
banka gerði mér kleift að dvelja í Kaupmannahöfn og víðar í eitt
og hálft ár. Reyndar verð ég að taka fram að ég var bindind-
ismaður á þessum tíma, hvorki reykti né drakk þannig að ekki
fóru peningarnir í það. Það munaði afskaplega mikið um það. En
gerir þú þér grein fyrir því að einmitt núna á ég sextíu ára rit-
höfundarafmæli. Það eru sextíu ár síðan fyrsta bókin mín kom
út. Kannski má ég nefna eitt enn: ég á bréf frá Jóni úr Vör þar
sem hann segist hafa verið á fundi í Unuhúsi. Halldór hafi verið
þar og hann hafi sagt frá því að hann væri að skrifa skáldsögu
sem gæti verið eftir Elías Mar. Nú, sögðu menn. Já, sagði Hall-
dór, þetta er samtímasaga úr Reykjavík. Þetta var auðvitað At-
ómstöðin, sem Halldór skrifaði 1947. Reyndar átti Atómstöðin
upphaflega að vera um Þórð Sigtryggsson en svo lést Erlendur í
Eftir örstuttan leik: Elías Mar segir frá
Eftir Hjálmar Sveinsson
hjalmars@ruv.is
Ljósmyndurum finnst gaman að myndaElías Mar. Þeim finnst hann fótógenog skáldlegur svona langur og mjórmeð silfraðan hárbrúsk og stórt nef.
En það virðast ekki vera sérlega margir sem
hafa lesið bækurnar hans, allavega ekki í seinni
tíð. Í bókabúð Máls og menningar við Laugaveg
og í Eymundssyni við Austurstræti, tveimur
stærstu bókabúðum landsins, eru Einar Már og
Einar Kárason undir bókstafnum E. Þar er eng-
inn rithöfundur til sem heitir Elías Mar. Ekki
heldur í Bóksölu stúdenta. Íslensk bókmennta-
saga er satt best að segja mjög fátækleg þegar
skoðað er í hillur bókabúðanna. Ef við líkjum ís-
lenskum bókmenntum í íslenskum bókabúðum
við tré þá er það tré sem hefur verið klippt ein-
um of mikið niður, það er búið að fjarlægja allar
kræklóttar greinar, krosslægjur og kvisti þann-
ig að ekkert stendur eftir nema nakinn stofninn
og kannski tvær greinar sem teljast gildar.
Innihaldslaust líf og tómleiki
Fyrir sextíu árum birtist auglýsing í Morg-
unblaðinu þar sem bókaútgáfan Helgafell aug-
lýsir nýja penna. Meðal nýju pennanna er Elías
Mar en í auglýsingunni stendur að Elías sé með
„nýjan róman úr bæjarlífinu“ og að sá róman sé
„ef til vill glæsilegasta frumsmíð, sem fram hef-
ur komið í tugi ára“. Rómaninn hét Eftir örstutt-
an leik og Elías Mar var ekki nema tuttugu og
tveggja ára gamall. Eftir örstuttan leik fékk
ekki þá athygli sem auglýsingin kallar á og því
miður er óhætt að segja að sagan sé bæði
gleymd og grafin. Engu að síður má kalla Eftir
örstuttan leik tímamótasögu. Hún fjallar um
leiða og tómleika í Reykjavík aðeins einu ári eft-
ir að þjóðin sameinaðist á heilagri stund á Þing-
völlum til að stofna sjálfstætt lýðveldi.
Eftir örstuttan leik er samtímasaga úr
Reykjavík sem gerist í ágúst og fram í desember
1945. Þórhallur er ungur háskólastúdent sem
býr heima hjá föður sínum sem virðist vera
ágætlega efnaður. Hann kynnist ungri stúlku og
verður ástfanginn af henni en þegar móðir henn-
ar kemst að því að hann á barn með stúlku sem
hann hefur ekkert samband við, sendir hún dótt-
ur sína til Danmerkur. Sagan endar á því að Þór-
hallur heimsækir barnið sitt og barnsmóður en
það fylgir ekki sögunni hvort sú heimsókn hefur
einhver áhrif á líf hans. Söguþráðurinn er
kannski ekki mjög frumlegur en það skiptir ekki
öllu máli því Eftir örstuttan leik er fyrst og
fremst saga um hugarástand. Það kemur líka í
ljós að Þórhallur skrifar sjálfur sögu sína þessa
síðustu mánuði ársins 1945 og hann er ákveðin í
að „segja allt og draga ekkert undan“. Gallinn er
bara sá að það er erfitt að henda reiður á því sem
gerist og veruleikinn veldur honum einhvers
konar velgju
Sagan er römmuð inn af hughrifum Þórhalls
þegar hann hlustar á forleik að tónverki í her-
berginu sínu. Hann sér fyrir sér og lifir sig inn í
för pílagrímanna eftir þjóðvegunum. Þeir eru á
leið til borgarinnar helgu „Þar eru lönd sól-
aruppkomunnar, – lífsins, – fyrirheitsins eilífa.
Þar er takmarkið“. Þannig lætur Þórhallur, sem
kallaður er Bubbi, hugann reika fyrstu átta blað-
síður bókarinnar, upphafinn og hátíðlegur.
Hann rankar fyrst við sér þegar tónlistin er búin
og nálin urgar á plötunni en þá fyllist hann sam-
stundis leiða og tómleika. „Þessu næst gekk ég
að bókaskápnum, teygði úr mér og nuggaði aug-
un. Ég var leiður … Nú var músíkin búin. Og
allt svo tómlegt á eftir“. Leiðinn nístir líf hans og
það gengur svo langt á stundum að veruleikinn
kallar ekkert annað fram en velgju. Hann fer á
Hótel Skjaldbreið og er vísað til borðs: „Það
hafði einhver verið nýstaðinn upp frá borðinu,
sem ég sat við, og slubbug mataráhöldin lágu
fyrir framan mig, – kámugur gaffall og hnífur,
storknuð ketsúpa á skeiðinni og á disknum …“
Þegar maturinn kemur svo loksins á borðið til
hans finnur hann fyrir klígju og langar ekkert í
hann. Hann reynir að ná úr sér sleninu með því
að taka dansspor og spila „búggí-vúggi“ tónlist í
herberginu sínu en fær bæði andstyggð á sjálf-
um sér og á danstónlistinni. Hann þjáist af höf-
uðverk, bölvar veðráttunni og götunum í
Reykjavík, étur amfetamín og sofnar ekki fyrr
en klukkan þrjú á næturnar. Hann ráfar um göt-
ur Reykjavíkur, dútlar við yrkingar, stundar há-
skólanám að nafninu til, hangir á kaffihúsum.
Hann lifir á pabba sínum og hann vill ekkert
með barnið hafa sem kom undir sjálfa lýðveld-
isnóttina á Þingvöllum og ekki heldur móður
þess.
Þórhallur verður ástfanginn af Önnu, stúlk-
unni sem hann hittir á Hótel Skjaldbreið, en
skortir bæði vilja og kraft til að halda í hana þeg-
ar móðir hennar sendir hana úr landi. Hann er
einhvern veginn hálfvolgur í öllu sem hann tekur
sér fyrir hendur. Öfugt við pílagrímana í tónlist-
arfantasíunni á Bubbi sér ekkert takmark og sér
Nýr penni í nýju lýðve
Sextíu ár eru liðin síðan fyrsta skáldsaga Elí-
asar Marar rithöfundar kom út. Hún hét Eftir
örstuttan leik og er ekki bara ein fyrsta al-
reykvíska skáldsagan sem var skrifuð á Ís-
landi heldur fyrsta nútímasaga lýðveldisins.
Elías Mar skrifaði líka fyrstu hinseginsöguna
og fyrstu unglingasögu lýðveldisins. Hér er
fjallað um feril þessa merka höfundar og
neðst á síðunni segir hann sjálfur frá fyrstu
bók sinni.
Elías Mar á sextíu ára
rithöfundarafmæli