Morgunblaðið - 23.01.2006, Síða 20

Tungumálið er
farvegur minnin
reynslu og gilda
Íslenska tungan stendur á tíma-mótum. Þjóðin þarf að gera uppvið sig hvort hún vill halda í mál-ið, freista þess að láta það lifa
eða ekki. Glatist íslenskan er það ekki
einkamál okkar sem þjóðar. Efla þarf
lestur og örva þannig orðaforða barna
og ungmenna, því lestrargeta er und-
irstaða alls bóklegs náms. Sé bókinni
ekki haldið að börnum og unglingum í
dag verður enginn til að lesa bækur
morgundagsins. Tungumál er ekki
skraut, þ.e. spurning um rétt eða rangt
mál, heldur er tungumálið grundvöllur
samskipta, farvegur minninga, reynslu
og gilda. Hafi orð fallið úr gildi er lík-
legt að samhliða orðinu hafi þekking,
reynsla og minning þeirra ekki flust
milli kynslóða.
Þetta var meðal þess sem fram kom
á ráðstefnu áhugafólks um stöðu máls-
ins sem haldin var í Norræna húsinu í
gærdag fyrir troðfullu húsi. Pétur
Gunnarsson rithöfundur og fundarstjóri
hóf ráðstefnuna með því að velta upp
þeirri spurningu hvað héldi einni þjóð
saman. Sagði hann að í tilfelli Íslend-
inga væri það annars vegar hin stór-
brotna náttúra og hins vegar tunga sem
er í senn ævaforn og alltaf ný. Benti
hann á að þessu tvennu væri ólíku sam-
an að jafna þar sem náttúran væri fyrir
allra augum á meðan tungumálið er
bara okkar.
„Sem aftur veldur því að við erum
eina líftaug þess, ef við skeytum ekki
um það fer það úrskeiðis og líður undir
lok,“ sagði Pétur og tók fram að ým-
islegt benti til að Íslendingar væru
hreint ekki nægilega meðvitaðir um
fjöreggið sitt og skammist sín á stund-
um jafnvel fyrir það.
„Hvers vegna að halda í og varðveita
tungu svo fámennrar þjóðar? Og af
hverju ætti okkur ekki að vera sama
um þessa smáþjóðartungu sem er eng-
an veginn gjaldgeng á neinum al-
þjóðamarkaði?“ spurði Matthías Jo-
hannessen skáld í erindi sínu og kom
sjálfur jafnharðan með svarið. „Ástæð-
urnar eru margar. Þær eru allar mik-
ilvægar. Þær snerta kvikuna í Íslend-
ingseðli okkar, þær eru vitnisburður
um það hvaðan við erum komin og
hvernig þessari löngu leið í kaupstaðinn
hefur verið háttað. Minna á svaðilfarir
myrkra alda og hvernig okkur tókst að
sækja í kaupstaðinn þrátt fyrir allt.
Minna á sigrana sem unnir hafa verið á
vegleysum þessarar miklu heiðar sem
við köllum sögu Íslendinga. Minna á
hvað tókst í nafni þessarar tungu, þess-
arar arfleifðar sem hún hefur varðveitt
og það er í þessari arfleifð sem þjóðin
eignaðist sitt ræktaða og nærandi
stolt,“ sagði Matthías og benti á að
hefði ekki verið fyrir tunguna og rit-
hefðina í skjóli hennar hefði Íslend-
ingum ekki tekist að vinna sér fullveldi
né sjálfstæði síðar.
Lestrargeta undirstaða
alls bóklegs náms
Hrafnhildur Ragnarsdóttir barnasál-
fræðingur fjallaði í erindi sínu um mál-
töku barna sem hefst strax í móð-
urkviði. Sagði hún börnin mæta vel
undirbúin til leiks með fullkomnustu
tæki til náms og hæfileikann til tak-
markalausrar sköpunar á sviði tungu-
málsins. Hins vegar væri spurning
hvernig fullorðna fólkið stæði sig í mál-
örvunar- og ræktunarhlutverkinu.
Benti hún á þá mikilvægu staðreynd
að máltaka útheimti samfélag við aðra
menn, styðjandi orðræðu, endalausar
æfingar, örvandi samræðu.
Hrafnhildur benti á hversu hratt
orðaforði barna og ungmenna margfald-
ist á nokkuð skömmum tíma. Flest
börn mæla fyrsta orðið um eins árs ald-
ur og læra næstu mánuði um 10–15 orð
á mánuði. Við tveggja ára aldurinn
verður hins vegar orðaforðasprenging
og á leikskólaárunum eykst orðaforði
barna um að meðaltali 12 orð á dag.
Við sex ára aldur er orðaforði barna
um 10 þúsund orð. „Á fyrstu fimm ár-
um í grunnskóla fjórfaldast orðaforðinn.
Hámarkshraða nær vöxtur orðaforðans
ekki 2–4 ára, eins og margir myndu
halda, heldur á tímabilinu 10–13 ára,“
sagði Hrafnhildur og benti á að ein að-
alástæða þessa væri að á þeim aldri
væru börn orðin nægilega vel læs, en
með aldrinum færist máltakan sífellt
meira yfir í ritmálið.
Um 17 ára aldur er orðaforðinn síðan
orðinn 60–80 þúsund orð, en þetta jafn-
gildir því að hver einstaklingur læri að
meðaltali 15 orð á dag frá 2–17 ára ald-
urs. Sagði Hrafnhildur mikinn mun á
einstaklingum og þannig hefðu rann-
sóknir sýnt að einstaklingsmunur í
orðaforða fari vaxandi frekar en minnk-
andi eftir því sem liði á skólagönguna.
„Því fleiri orð sem maður kann því auð-
veldara er að læra ný.“ Ástæðu marg-
falds orðaforðamunar á einstaklingum
má, að sögn Hrafnhildar, fyrst og
fremst rekja til þess hvernig og hversu
mikið foreldrar
fyrir þau.
Lykillinn að
áttu felst í góð
Þannig getur þ
að láta börn le
að bæta stærðf
Þetta var meða
erindi Júlíusar
ings, sem gerð
rannsóknarinna
menna í lestri,
úrufræðigreinu
„Þess betri s
lesa, þess betri
hugtök, þess b
rökhugsun og ö
inleikum sem e
að geta lært st
og tók fram að
undirstaða alls
að ef nemandin
yfirgnæfandi lí
slakur í öðrum
Barnabókme
Kristín Helga
undur líkti lest
hús þar sem le
og fyrsta hæð
bókmenntaheim
á. „Ég lít á bar
irstöðubókmen
sem allar aðrar
styðja sig við,“
fram að sér þæ
vægar barnabó
taldar.
„Því þótt í b
skemmtun og f
upp er staðið m
Hann er undirs
„Hvers vegna að halda í og varðveita tungu svo fámennrar
neinum alþjóðamarkaði?“ spurði Matthías Johannessen. Be
Fjölsótt ráðstefna um stöðu málsins var haldin í Norræn
gær. Á frummælendum var það að heyra að íslenska tun
á tímamótum. Einn fyrirlesara gekk svo langt að spá end
íslenskunnar innan næstu 100 ára að öllu óbreyttu. Aðrir
ekki of seint að bregðast við og bjarga tungunni frá tortí
með samstilltu átaki. Silja Björk Huldudóttir var á staðn
20 MÁNUDAGUR 23. JANÚAR 2006 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
STAÐA ÍSLENSKUNNAR
Hver er staða íslenskrar tungu?Er íslensk tunga í útrýming-arhættu eins og svo mörg önn-
ur tungumál í heiminum um þessar
mundir? Er svo sótt að tungunni úr öll-
um áttum að brátt muni hún glatast og
við taka eitthvert hrognamál? Í raun
má færa rök að hvoru tveggja; annars
vegar að íslenska hafi aldrei staðið
traustari fótum og hins vegar að aldrei
hafi verið jafnhart að henni sótt.
Sennilega hefur aldrei verið skrifað
jafnmikið á íslensku og um þessar
mundir. Útgáfa dagblaða er mjög öfl-
ug og lætur nærri að prentað sé eitt
eintak fyrir hvern læsan Íslending.
Bókaútgáfa er öflug og mikil.
Á hinn bóginn krefst enskan stöðugt
meira olnbogarýmis. Eins og kom
fram í Lesbókinni um helgina verður
það stöðugt algengara að töluð sé
enska í fyrirtækjum. Enskan ræður
iðulega ríkjum í kennslustofum æðri
menntastofnana. Þegar ætlunin er að
fá hingað nemendur til háskólanáms
frá útlöndum er ef til vill erfitt að fara
fram á það að kennsla fari fram á ís-
lensku. Það er hins vegar enginn vafi á
því að Íslendingar, sem ekki geta gert
þeim fræðum, sem þeir hafa numið,
skil á sínu móðurmáli eru fátækari fyr-
ir vikið. Háskólasamfélagið má ekki
gleyma þeirri grundvallarskyldu sinni
að tryggja að fræðileg umræða geti
farið fram á góðri og gagnsærri ís-
lensku þannig að heimur fræðanna
verði opinn og aðgengilegur, en ekki
afvikinn og lokaður. Sömuleiðis er erf-
itt fyrir íslensk fyrirtæki í alþjóðleg-
um rekstri að halda því til streitu að öll
umræða og samskipti fari fram á ís-
lensku þegar starfsfólk kemur víða að,
en það hlýtur að vera kyndugt þegar
Íslendingar hjá sama fyrirtæki eru
farnir að tala ensku sín á milli. Dag-
skrá sjónvarpsstöðvanna er að mjög
miklu leyti á ensku og er Ríkissjón-
varpið því miður þar engin undantekn-
ing.
Páll Valsson, útgáfustjóri skáld-
verka og fræðirita hjá Eddu, gekk svo
langt á ráðstefnu um stöðu málsins í
Norræna húsinu í gær að segja að und-
irstöður tungunnar væru að bresta. Á
meðan eytt væri púðri í að berjast
gegn smáatriðum á borð við þágufalls-
sýki væri að verða stökkbreyting í
þróun tungumálsins, beygingakerfið í
uppnámi og setningafræðilegur
grundvöllur sömuleiðis. Sagði hann að
íslenska yrði útdauð eftir hundrað ár
yrði ekkert að gert.
Íslensk tunga lifir góðu lífi um þess-
ar mundir. Hins vegar er síður en svo
gefið að svo verði um aldur og ævi. Því
þarf að vera stöðugt á verði, sérstak-
lega gagnvart breytingum á borð við
þær, sem Páll benti á í fyrirlestri sín-
um.
Það er einstakt að á Íslandi skuli tal-
að tungumál, sem svo lítið hefur
breyst á þúsund árum að það eitt að fá
málið með móðurmjólkinni veiti lykil
að fornsögunum. Sá lykill getur hæg-
lega glatast og í raun með eindæmum
að hann skuli ekki hafa gert það.
Framtíð íslenskunnar er undir not-
endunum komin. Ef þeim stendur á
sama verður íslenskan ekki langlíf.
„Hvers vegna að halda í og varðveita
tungu svo fámennrar þjóðar? Og af
hverju ætti okkur ekki að vera sama
um þessa smáþjóðartungu sem er eng-
an veginn gjaldgeng á neinum alþjóða-
markaði?“ spurði Matthías Johannes-
sen í erindi sínu á ráðstefnunni um
stöðu málsins og svaraði um hæl:
„Ástæðurnar eru margar. Þær eru all-
ar mikilvægar. Þær snerta kvikuna í
Íslendingseðli okkar, þær eru vitnis-
burður um það hvaðan við erum komin
og hvernig þessari löngu leið í kaup-
staðinn hefur verið háttað. Minna á
svaðilfarir myrkra alda og hvernig
okkur tókst að sækja í kaupstaðinn
þrátt fyrir allt. Minna á sigrana sem
unnir hafa verið á vegleysum þessarar
miklu heiðar sem við köllum sögu Ís-
lendinga. Minna á hvað tókst í nafni
þessarar tungu, þessarar arfleifðar
sem hún hefur varðveitt og það er í
þessari arfleifð sem þjóðin eignaðist
sitt ræktaða og nærandi stolt.“
Þráður tungumálsins liggur gegn-
um kynslóðirnar. Hver kynslóð skilar
tungumálinu til þeirrar næstu. Í þeim
efnum er ábyrgð foreldra og uppal-
enda mikil. Nái barn ekki eðlilegum
tökum á málinu getur það háð því um
aldur og ævi. Skólakerfið gegnir vita-
skuld gríðarlega mikilvægu hlutverki.
Vald á tungumálinu er grundvallarat-
riði fyrir alla einstaklinga, sama við
hvað þeir fást. Ítrekað hefur verið vís-
að til þess að samkvæmt PISA-könn-
uninni þar sem borið er saman 41 land
er gríðarlegur munur á læsi stúlkna
annars vegar og pilta hins vegar. Pilt-
arnir standa sýnu verr að vígi og getur
þessi munur á kynjunum ekki talist
eðlilegur. Íslenskukennsla fer ekki að-
eins fram í íslenskutímum, hún fer
fram í öllum fögum og greinum. Eins
og Ari Páll Kristinsson, forstöðumað-
ur Íslenskrar málstöðvar, segir í við-
tali í Lesbókinni á laugardag verður
íslenskukennsla aldrei nægilega mikil
og leggur hann áherslu á að allir kenn-
arar séu íslenskukennarar: „Þá á ég
við að það sé notuð góð íslenska í
kennslubókunum, að kennarar í öllum
greinum noti góða íslensku í kennslu
sinni og að það séu notuð íslensk hug-
tök í öllum greinum.“
Íslenskukennslan er ekki aðeins
mikilvæg íslenskunnar vegna heldur
er hún einnig forsenda annars náms. Á
ráðstefnunni í gær benti Júlíus K.
Björnsson sálfræðingur á að gott læsi
væri meira að segja lykillinn að góðri
stærðfræðikunnáttu og það gæti
reynst árangursríkast að láta börn
lesa meira ef bæta ætti stærðfræði-
kunnáttu þeirra.
Í vor verður á Alþingi fjallað um
frumvarp um Stofnun íslenskra fræða
– Árnastofnun, sem gert er ráð fyrir að
taki til starfa í september, verði frum-
varpið að lögum. Þar verða sameinað-
ar fimm stofnanir innan Háskóla Ís-
lands. Þær eru Stofnun Árna Magn-
ússonar á Íslandi, Stofnun Sigurðar
Nordal, Örnefnastofnun Íslands, Ís-
lensk málstöð og Orðabók Háskólans.
Markmiðið með þessu er að efla rann-
sóknarstarf og miðlun á sviði íslenskra
fræða auk þess að efla fræðilega ráð-
gjöf til styrktar og eflingar íslenskri
menningu. Mikið starf hefur verið
unnið í þágu íslenskrar tungu og verð-
ur áfram að leggja kapp á málrækt
þannig að hér verði talað þróttmikið
og lifandi mál. Allar forsendur eru fyr-
ir því að það takist. Til er góður og að-
gengilegur fræðilegur grunnur að
málinu og útgáfa orðabóka er öflug.
Rannsóknarefnin eru hins vegar
hvergi nærri upp urin og nauðsyn þess
að greina og koma auga á brestina í
tæka tíð verður alltaf brýn.