Lesbók Morgunblaðsins - 13.01.2007, Blaðsíða 6

6 LAUGARDAGUR 13. JANÚAR 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Trausta Ólafsson
to@hi.is
Þ
að er ekki algeng sjón að sjá
karlmenn pissa á leiksviði. Og
ekki minnist ég að hafa séð
konu kasta af sér vatni í nafni
leiklistar. Hitt er ógleymanlegt
þegar Bessi Bjarnason tjáði
umkomuleysi mannsins sem hann var að
leika í einu af þeim sænsku samfélags-
verkum sem rötuðu upp á íslensk leiksvið á
áttunda áratug síðustu aldar með því að sýna
áhorfendum Þjóðleikhússins hvernig hann
reyndi að pissa nafnið sitt í snjóinn en bunan
nægði ekki nema í fáeina fyrstu stafina. Við
þennan gjörning sneri Bessi baki í áhorf-
endur og ótrúlegt að athöfnin hafi haft áhrif
á þvagblöðru hans. En list leikarans, Bessa
Bjarnasonar, var svo fáguð að engum duldist
hvað hann var að tjá og margir urðu snortn-
ir.
Algengara er að karlmenn pissi í bíómynd-
um heldur en á leiksviði. Geiri held ég bónd-
inn úr Skagafirðinum sem Gísli Halldórsson
lék í kvikmyndinni Börnum náttúrunnar hafi
verið kallaður. Það er minnisstætt hvernig
Sigríður Hagalín, sem lék stúlkuna sem þessi
gamli bóndi hafði verið skotinn í ungur mað-
ur, tók sér nafnið hans í munn þegar fundum
þeirra bar saman á elliheimili í Reykjavík.
Þorgeir Kristmundsson, sagði hún minnir
mig, og það var eins og allar ástarsögur
heimsins væru fólgnar í hljómi raddar henn-
ar. Snemma í þessari kvikmynd stóð Gísli við
pissuskál á karlaklósettinu á Umferð-
armiðstöðinni og sneri bakinu í myndavélina.
Leikstjórinn gat vart fundið áhrifameiri and-
stæður við víðerni fjallahringsins sem skag-
firski bóndinn var að kveðja og jörðina hans
þar sem hann hafði mestan sinn manndóms-
aldur verið frjáls að því að þjóna þörfum lík-
amans til að losa sig við úrgangsefni næstum
hvar og hvenær sem var án þess það særði
blygðunarkennd nokkurs manns.
Stanislavski, hefðin og framúrstefnan
Tilefni þessara hugleiðinga um að kasta af
sér vatni á listrænan hátt er grein eftir
Magnús Þór Þorbergsson sem birtist í Les-
bók Morgunblaðsins 16. desember síðastlið-
inn og höfundur nefndi Er breiðnefurinn
spendýr? Greinin hefst á því að vísað er til
þvaglátagjörnings í Leiklistardeild Listahá-
skóla Íslands á haustmisseri 2006 en síðan er
fjallað um, eins og segir í inngangi, „íslenska
leiklist og leiklistarumfjöllun sem virðist
sitja föst í einhverjum skilgreiningum á því
hvað er leiklist og hvað ekki“. Það er svolítið
bágt að ekki skuli koma fram hvaða skil-
greiningar þetta eru og höfundur lætur að
mestu nægja að segja okkur að hann eigi
þarna við „hefðirnar“ sem hann lætur á sér
skiljast að haldi öllu föstu í heljargreipum og
varni fólki útsýnis til víðari lendna og feg-
urri. Hvað leiklistarteóríu áhrærir nefnir
hann þó sérstaklega til sögunnar Konstantín
Stanislavski og staðhæfir að hann hafi verið
þess „fullviss að kerfið sem kennt er við hann
(og hefur í einhverri mynd verið ríkjandi
hefð í leikaraþjálfun á Vesturlöndum síðustu
öld) væri ekki hans tilbúningur heldur bein-
línis náttúrulögmál“. Og skömmu síðar bætir
greinarhöfundur við þessa staðhæfingu eft-
irfarandi klausu: „Framúrstefnumenn í upp-
hafi 20. aldar höfnuðu t.d. algerlega hug-
myndum Stanislavskis og annarra
raunsæismanna og töldu leiklistina eiga sitt
eigið sérstaka tungumál.“ Ekki kemur neitt
nánar fram í grein Magnúsar Þórs hverjir
þessir framúrstefnumenn voru og er afleitt
þegar jafnmikilvægt efni er til umræðu og
framtíð leiklistar og leiklistarumræðu á Ís-
landi. Ætli hann sé að vísa til ítölsku fútúr-
istanna eða gjörninga dadaista? Kannski
Bauhaus-leikhússins? Varla getur hann átt
við Appia, Craig og Fuchs, því að þeir voru
allir farnir að móta kenningar sínar áður en
nafn Stanislavskis varð víðkunnugt. Og tæp-
ast getur hann meint Antonin Artaud, sem
var fjögurra ára í upphafi tuttugustu aldar
og hafði lengst af sáralítil áhrif utan mjög
þröngs hrings listamanna í París.
Við staðhæfingar Magnúsar Þórs um Stan-
islavski og andóf „framúrstefnumanna“ við
kenningum hans er ýmislegt fleira að at-
huga. Það fer vel á því að byrja á „kerfinu“,
sem við hann er kennt. Ég veit ekki betur en
Stanislavski hafi sjálfur lagst gegn því að
orðið kerfi væri notað um ævilangar rann-
sóknir sínar á list leikarans og tilraunir til
þess að skilja eðli þeirrar listar. Hann myndi
trúi ég ekki heldur hafa viljað kannast við að
kenningar sínar byggðust á ákveðinni aðferð,
eða því sem á enskri tungu er kallað the met-
hod. Sú nafngift er hygg ég ættuð vestan um
haf frá Lee Strasberg, sem vissulega byggði
á hugmyndum Stanislavskis en mótaði þær,
eins og margur annar, eftir eigin höfði –
enda spurning hvort nokkur önnur leið sé
fær þegar kemur að kenningum annarra
manna um listir. Eftir því sem ég hef komist
næst þá var Stanislavski alla ævi að leitast
við að finna nýjar leiðir og aðferðir til þess að
göfga og bæta leiklistina. Þetta gerði hann
meira að segja eftir að hann var kominn í
stofufangelsi ráðstjórnarinnar og fékk ekki
að takast á við önnur verkefni en að undirbúa
óperusýningu sem aldrei mun hafa ratað á
svið. Annað atriði ber einnig að leiðrétta hér.
Stanislavski og Nemorovitsj-Dantstjenko
stofnuðu ekki Listaleikhúsið í Moskvu fyrr
en rétt undir aldamótin 1900 og hugmyndin
um að finna „náttúrulegt tungumál leiklist-
arinnar“, ef svo má að orði komast um rann-
sóknir Stanislavskis, fræði hans og fram-
kvæmd, mótaðist ekki til neinnar fullnustu í
huga hans fyrr en hann var í sumarfríi í
Finnlandi eftir miðjan fyrsta áratug tutt-
ugustu aldarinnar. Þá urðu þáttaskil á ferli
hans og leitin mikla að vísindalegum aðferð-
um til þess að þróa og greina leiklist hafin
fyrir alvöru. Rannsóknarstofur Stanislavskis
í leiklist urðu ófáar og þar störfuðu meðal
annarra menn eins og Vsevolod Meyerhold,
sem kaus fljótlega að rísa gegn lærimeisara
sínum og fara aðrar leiðir. Meyerhold er
þess vegna ef til vill sá eini af „fram-
úrstefnumönnum“ í leiklist á fyrstu áratug-
um tuttugustu aldar sem í raun og sannleika
reis gegn kenningum Stanislavskis, þó að
vissulega hafi Piscator, Brecht og margir
fleiri fylgt í kjölfarið. En þótt Meyerhold hafi
þannig hafnað kenningum meistara síns var
það svo að þegar tók verulega að þrengja að
listamönnum í Sovétríkjunum og Stan-
islavski áttaði sig á því að líf Meyerholds var
í hættu, þá bað hann menn að gæta hans vel
að sér gengnum, því að hann væri ekki ein-
ungis sinn besti nemandi heldur einnig hinn
eini verðugi eftirmaður. Það sem hér hefur
verið sagt er aðeins fátt af því sem tína
mætti til til þess að færa rök að því að þótt
margir „framúrstefnumenn“ í leiklist hafi frá
því að Stanislavski varð allur snúist gegn
kenningum hans, þá var hann óumdeilanlega
meðal brautryðjenda, ef ekki framúrstefnu-
manna, í leiklist í upphafi tuttugustu aldar.
Þann sess ber ekki að reyna að hafa af hon-
um og láta eins og hann hafi verið orðinn
gamaldags áður en kenningar hans fóru að
berast um heiminn fyrir alvöru, sem varð
ekki fyrr en nokkuð var farið að líða á öldina.
Stanislavski, hefðin og framúrstefnan
Þetta efni er vart hægt að skiljast við án þess
að minnast á leikhús- og fræðimann sem
óumdeilanlega hlýtur að flokkast með fram-
úrstefnumönnum í leiklist á síðari hluta tutt-
ugustu aldar, Pólverjann Jerzy Grotowsky.
Grotowsky var skólaður í stanislavskiskri
hefð rússneskri og hann lá aldrei á þeirri
skoðun sinni að Stanislavski væri mesti
áhrifavaldurinn á þá list sem hann bæði iðk-
aði og rannsakaði af meiri alvöru en flestir
aðrir. Eftir að Grotowsky sagði skilið við
„hefðbundið“ leikhús í kringum 1970 fékkst
hann ásamt leikhópi sínum um nokkurt skeið
við rannsóknir á því sem hann kallaði djúp-
leikhús, og eftir að leikflokkur hans var lagð-
ur niður árið 1984 eftir glæstan alþjóðlegan
feril í 25 ár hélt Grotowsky áfram jaðarrann-
sóknum á leiklistinni. Undir lok níunda ára-
tugar aldarinnar sem leið sneri hann sér að
því að þróa það sem hann nefndi objective
drama. Í ágætri bók Lisu Wolford um hlut-
lægt drama Grotowskys kemur ítrekað fram
að Grotowsky og samstarfsmenn hans leit-
uðu við iðkun þessa forms leiklistar enn á ný
í kenningar Stanislavskis og sum rita hans
voru skyldulesning þeirra sem þátt tóku í
áralöngum rannsóknum á objective drama
við University of California-Irvine. Þetta var
á níunda og tíunda áratug tuttugustu aldar
og ég hygg að þeir sem að því prógrammi
stóðu geti tæpast talist afturhaldsmenn hvað
skoðanir á leiklist varðar, þótt þeir hafi gert
sér ljóst að það er vænlegra að leggja rækt
við ræturnar fremur en að rífa þær upp og
vanvirða. Þannig og því aðeins má hinn vold-
ugi stofn dafna svo af honum vaxi nýjar og
blómlegar greinar.
Að Grotowsky leit svo á þegar snemma á
ferli sínum er ljóst af eftirfarandi tilvitnun í
bók hans Towards a Poor Theatre, sem kom
fyrst út árið 1968. Í þeirri bók segir: „Þegar
við tökumst á við almenna hefð hinna miklu
umbreytinga í leiklistinni, frá Stanislavski til
Dullins og frá Meyerhold til Artauds, gerum
við okkur grein fyrir því að við byggjum ekki
starf okkar á einhverju fikti heldur störfum
innan skilgreindra og sértækra aðstæðna og
andrúmslofts.“ Ég hygg að Peter Brook,
enski leikstjórinn sem Magnús Þór vísar
nokkrum sinnum til í grein sinni máli sínu til
stuðnings, hafi alla sína tíð verið sér þessa
sama meðvitandi. Brook hefur eytt veruleg-
um hluta starfsævi sinnar í að rannsaka ræt-
ur leiklistarinnar, jafnt hinnar vestrænu list-
ar og framandi menningarstrauma sem glætt
gætu og göfgað sviðslistir í okkar heims-
hluta. Einhvers staðar segir Brook að til
þess að leysa þau listrænu álitamál sem upp
koma við æfingar á leikverki eigum við ekki
annarra kosta völ en að leita endalaust til
forvera okkar í listinni og spyrja hvað þeir
hefðu gert við svipaðar aðstæður. Með því
móti kann okkur að auðnast að skapa eitt-
hvað ferskt. Meðal forvera sinna sem Brook
nefnir, gott ef ekki sem fremstan meðal jafn-
ingja, er gamli góði Stanislavski. Á öðrum
stað fullyrðir Brook að hann gæti kennt
hverjum sem væri allt sem hann veit um leik-
list á fáeinum klukkustundum og bætir við
„afgangurinn er iðkun“. Ég leyfi mér að
draga í efa að það sem Brook segir um að
miðla þekkingu sinni sé rétt jafnvel þótt
kennslan væri með afbrigðum góð. Peter
Brook kann án efa betri skil á leiklist en svo
að margt eitt misserið mætti ekki dvelja við
fótskör hans og nema ef hann gæfi á því kost.
Um hin síðari ummæli Brooks efast ég ekki.
Þrotlaus iðkun er forsenda framfara og ár-
angurs í listum og það á ekkert síður við um
leiklistina en aðrar greinar lista.
En það er hreint ekki sama hvernig að
þeirri iðkun er staðið og má færa að því rök
að fyrstu kynni leikarans af leiklistinni séu
afgerandi fyrir alla frekari þróun hans sem
listamanns. Þeirrar skoðunar er að minnsta
kosti ítalski leikstjórinn og fræðimaðurinn
Eugenio Barba, sem segir að „fyrsti starfs-
dagurinn ákvarði hvert okkur ber og merk-
ingu ferðalagsins“. Ef við eigum að taka eitt-
hvert mark á Barba, og um leið sjálfum
okkur, þá er augljóst hversu mikilsvert það
er að vandað sé til menntunar leikara, jafnt
tæknilega, fræðilega og hvað siðgæði varðar.
Og er þá aftur komið að upphafi og tilefni
þessara skrifa, þeim gjörningi að pissa á
leiksviði.
Vandinn að verða betri
Gjörningur sem fram fór í leiklistardeild
Listaháskóla Íslands einhvern tímann á
haustmisseri ársins sem leið er, eins og áður
var drepið á, rifjaður upp í grein Magnúsar
Þórs frá 16. desember, en hefði betur legið í
þagnargildi. Magnús Þór lýsir gjörningi
þessum svo að hann „fól meðal annars í sér
þá athöfn að einn nemandi pissaði á fætur
annars“. Óttalega er þetta lítilfjörlegt tilefni
til að fara að fjalla um mikilvægi dýpri og vit-
rænni umræðu um leiklist á Íslandi en tíðkuð
er nú um stundir. Magnús Þór á eigi að síður
tímabært erindi með grein sinni þar sem
hann vekur athygli á því hversu brýn þörf er
á því að taka til hendinni og fjalla á íslensku
um leiklist af meiri þekkingu og innsæi en nú
viðgengst. Ummæli leiklistarrýnis Kastljóss
Sjónvarpsins um sýningu Sokkabandsins á
Mind©amp í Hafnarfjarðarleikhúsinu í
fyrravetur, þegar rýnirinn kvað upp úr með
það að sýning þessi væri „ekki leiklist“ og er
annað tilefni skrifa Magnúsar Þórs, er mun
skárra atvik til útleggingar en piss leiklist-
arnemanna. En gallinn er sá að það er svo
Að pissa (á aðra) með
„Það er dálítið ódýrt hjá Magnúsi Þór að rétt-
læta umrædd þvaglát leiklistarnema með því
að láta að því liggja að vegna þess ramma
sem pissað var innan hafi þar verið á ferð list-
ræn tilraun, ef ekki listrænn gjörningur,“
segir greinarhöfundur sem svarar grein
Magnúsar Þórs Þorbergssonar í Lesbók fyrir
stuttu um íslenska leiklistarumræðu sem
hann telur þurfa að efla.
Konstantín Stanislavski Stanislavski var
óumdeilanlega meðal brautryðjenda, ef ekki
framúrstefnumanna, í leiklist í upphafi tutt-
ugustu aldar, að mati greinarhöfundar.
Eða – hvernig bætum við
íslenska leiklistarumræðu?
Börn náttúrunnar Sigríður Hagalín og Gísli Halldórsson í hlutverkum sínum.