Lesbók Morgunblaðsins - 13.01.2007, Blaðsíða 10

10 LAUGARDAGUR 13. JANÚAR 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Patriciu Pires Boulhosa
Í
viðtölum undir fyrirsögn-
inni „Legg ek hönd á helga
bók“ í Lesbókinni 30. sept-
ember síðastliðinn bregð-
ast Sigurður Líndal og
Helgi Þorláksson við kenn-
ingu minni um Gamla sáttmála, sem
rakin er í bókinni Gamli sáttmáli. Til-
urð og tilgangur (Reykjavík 2006) og
jafnframt í grein Más Jónssonar í
Lesbókinni 9. september. Mig langar
að svara þeim um fáein atriði í stuttu
máli.
Meginhugmynd mín er sú að
textar sem nú kallast Gizurarsátt-
máli og Gamli sáttmáli, sem litið hef-
ur verið á sem sáttmála á milli Ís-
lendinga og Noregskonungs árin
1262–1264 eða 1302, hafi í raun verið
teknir saman og skrifaðir niður á 15.
öld. Í bók minni rek ég fræðilega
umræðu um þessa texta og greini
sögulegt samhengi þeirra. Nið-
urstaða mín er að í textunum birtist
viðleitni íslenskra höfðingja á 15. öld
til að útbúa skjal sem sagði sögu
þess að Íslendingar gengust undir
vald Noregskonungs eftir miðja 13.
öld og kom að liði í samninga-
viðræðum við konung og hans menn.
Þessi viðleitni var svar við pólitísk-
um og efnahagslegum þrýstingi,
einkum vegna hraðra og mikilla
breytinga á verslun á Íslandi og í
Noregi.
Textarnir eru aðeins í handritum
frá 15. og 16. öld. Þrátt fyrir ungan
aldur handrita hafa fræðimenn litið
svo á að samkomulagið hafi varðveist
óbrjálað allt frá miðri 13. öld. Það er
hreint ótrúlegt að ekki skuli vera til
eldri eintök af þessum textum, ekki
síst þegar litið er til þess að mikið er
til af lagalegum textum frá 13. öld í
handritum frá síðari helmingi þeirr-
ar aldar og 14. öld. Enn ótrúlegra
verður þetta þegar hugað er að því
hversu mikilvægur slíkur sáttmáli
hlyti að hafa verið í samskiptum Ís-
lendinga og konungs, sem á köflum
voru stormasöm. Röksemdir mínar
fyrir því að sáttmálarnir séu tilbún-
ingur eru þó ekki fólgnar í því að
frumrit þeirra séu ekki til, heldur
kemur annað og meira til, eins og ég
vonast til að hafa sýnt fram á í bók
minni.
Niðurstaða mín byggir á ná-
kvæmri greiningu á öllum ákvæðum
sáttmálanna í heild og ég spyr hvort
til greina komi að þeir hafi verið
skrifaðir á 13. eða 14. öld. Ekki dugir,
eins og fyrri fræðimenn hafa gert, að
byggja ályktanir á því hvort einstök
ákvæði séu líkleg eða möguleg ein og
sér. Sé sú hugmynd mín röng að sátt-
málarnir hafi orðið til á 15. öld og það
aftur rétt að þeir hafi verið skrifaðir
árin 1262–1264 eða 1302 hljóta
ákvæði þeirra að standast prófun
sem heild. Í bókinni færi ég rök fyrir
því að svo sé ekki, heldur er innra
misræmi í textunum. Sum ákvæðin
geta einfaldlega ekki verið skrifuð á
13. öld og önnur ekki á 14. öld.
Lítum fyrst á ákvæðið um sýslu-
menn og lögmenn. Þar segir að lög-
menn og sýslumenn á Íslandi skuli
vera íslenskir. Í flestum eintökum
sáttmálanna er því aukið við að þess-
ir menn skuli vera „af þeirra ætt sem
að fornu hafa goðorðin upp gefið“.
Orðalagið „að fornu“ er tímaskekkja
jafnt árið 1302 sem 1262–1264, því
ólíklegt er að svo snemma hafi menn
farið að vísa til næstu kynslóðar á
undan með slíku orðalagi. Þjóðerni
lögmanna og sýslumanna eða ann-
arra fulltrúa konungs er ekki nefnt í
lögbókum eða réttarbótum. Annálar
geta þess að norskir menn voru
sýslumenn á Íslandi undir lok 13.
aldar og í byrjun 14. aldar, nokkuð
sem ekki fer saman við ákvæðið í
sáttmálunum.
Í bók minni ræði ég deilur Íslend-
inga við Hannis Pálsson hirðstjóra
um og eftir 1420 sem dæmi um hags-
munaárekstur konungs og lands-
manna. Deilan snerist um utanrík-
isverslun Íslendinga og var að mínu
mati hvatinn að því að sáttmálarnir
voru teknir saman á 15. öld. Einnig
bendi ég á að annar hirðstjóri, Arn-
finnur Þorsteinsson, hafi haft hags-
muni af siglingu enskra skipa til
landsins, því hann gaf út veiðileyfi
árið 1419. Rétt er að dæmi mín varða
hvorki sýslumenn né lögmenn, en ég
tel að líta megi á Hannis og Arnfinn
sem fulltrúa allra embættismanna
konungs. Þeir voru hluti af sama
hópnum og höfðu sameiginlegra
hagsmuna að gæta.
Helgi Þorláksson segir að ég þurfi
að „kafa dýpra í aðstæður“ á Íslandi
árið 1302, en ég held ekki að það
myndi breyta neinu. Athugun mín á
tímaskekkju og ósamræmi í ákvæð-
um sáttmálanna miðar við 13. og 14.
öld. Það gengur ekki upp að segja
sem svo að sum ákvæðin geti átt við
um 13. og 14. öld en önnur hugs-
anlega ekki. Það verður að meta sátt-
málana sem heild. Sem dæmi má
taka ákvæðið um að konungur tryggi
frið og íslensk lög. Slíkt orðalag er
vel hugsanlegt á 13. og 14. öld, enda
eðlilegt að Íslendingur hafi viljað
ráða eigin lögum eftir sem áður. Ým-
is smáatriði valda því hins vegar að
ákvæðið passar ekki í þessu sam-
hengi. Nefnd er lögbók sem gerir að
verkum að ákvæðið getur ekki verið
frá árunum 1262–1264. Sé miðað við
ártalið 1302 birtist annar vandi, því
lögbækur konungs frá 1271 (Járn-
síða) og 1281 (Jónsbók) geta lög-
gjafar að engu.
Meginröksemdir mínar lúta því að
ósamræmi og tímaskekkjum í ein-
stökum ákvæðum sáttmálanna og
þar af leiðandi í sáttmálunum sem
heild, en ég leitast jafnframt við að
svara því hvers vegna þessir textar
fara að sjást í handritum á 15. öld.
Hvað veldur því að ekki eru til eldri
eintök? Það að sáttmálarnir koma
ekki fyrir í handritum frá 14. öld
skiptir máli, því handrit frá þeim
tíma eru það mörg að við getum ekki
gert ráð fyrir glötun eða lélegri varð-
veislu sem marktækri skýringu. Slík
eyða í varðveislu sáttmálanna sam-
ræmist ekki því sem við vitum um
framleiðslu lögbóka á Íslandi. Hafi
verið til skráðir sáttmálar á milli
Noregskonungs og Íslendinga, sem
gerðu ráð fyrir gagnkvæmum skyld-
um og réttindum, er við því að búast
að sáttmálarnir í heild, eða að
minnsta kosti einstök ákvæði þeirra,
hefðu verið færðir í letur á 14. öld.
Sáttmálanna gætir heldur ekki í um
130 varðveittum frumbréfum frá 14.
öld.
Þetta þurfa andmælendur mínir
að útskýra og ekki dugir að vísa til
varðveislu Íslendingabókar í hand-
ritum frá 17. öld, því um framleiðslu
sagnarita giltu önnur lögmál en um
framleiðslu lögbóka. Lögbækur
gegndu opinberu hlutverki og eig-
endur þeirra reyndu að komast yfir
öll gögn sem nýttust við dóma og
annað sem tengdist lögum. Þess
vegna er svo skrýtið að sáttmálar
sem skilgreindu réttindi og skyldur
Íslendinga og konungs skuli ekki
vera í einhverju þessara handrita.
Ólíkt Íslendingabók eru til ótal hand-
rit frá 13. og 14. öld sem geyma lög
og réttarbætur, þar sem búast hefði
mátt við að sáttmálana væri að finna.
Sigurður Líndal getur sér til að
sáttmálarnir hafi ekki verið skráðir í
lagahandrit á 13. og 14. öld vegna
þess að þeir hafi ekki haft lagagildi
til jafns við Jónsbók og síðari rétt-
arbætur konungs, enda komi til
greina að konungur hafi aldrei stað-
fest sáttmálana. Skilji ég Sigurð rétt,
telur hann að sáttmálarnir hafi hugs-
anlega ekki haft lagagildi eða verið
bindandi sem lög. Íslendingar skrif-
uðu þá niður, en ekki í lögbækur sín-
ar. Það fóru þeir hins vegar að gera á
síðari hluta 15. aldar, kannski – dett-
ur mér í hug – af ástæðum sem ég út-
skýri í bók minni. Þetta er skemmti-
leg kenning sem þarfnast athugunar
og útfærslu, en ég leyfi mér að efast
um að hún fái staðist. Eins og ég segi
í lokaorðum bókar minnar fela sagn-
fræðirannsóknir í sér viðkvæmt jafn-
vægi líkinda. Möguleikinn einn og
sér nýtist aldrei sem sönnunargagn.
Már Jónsson þýddi.
Möguleikar einir hrökkva ekki til
Morgunblaðið/Þorkell
Gamli sáttmáli „Það að sáttmálarnir koma ekki fyrir í handritum frá 14. öld skiptir máli, því handrit frá þeim
tíma eru það mörg að við getum ekki gert ráð fyrir glötun eða lélegri varðveislu sem marktækri skýringu.“
Nokkur umræða hefur skapast um
bók brasilísku fræðikonunnar
Patriciu Pires Boulhosa um Gamla
sáttmála en í henni heldur hún því
fram að texti Gamla sáttmála sé alls
ekki frá 13. öld, heldur eigi hann
sér rætur í pólitísku umróti 15. ald-
ar og sem liður í sjálfstæðisbaráttu
Íslendinga. Þessari kenningu var
mótmælt hér í Lesbók fyrir stuttu
og nú svarar höfundur hennar.
Höfundur er sagnfræðingur
frá Brasilíu.
»Meginhugmynd mín
er sú að textar sem
nú kallast Gizurarsátt-
máli og Gamli sáttmáli,
sem litið hefur verið á
sem sáttmála á milli Ís-
lendinga og Noregskon-
ungs árin 1262–1264 eða
1302, hafi í raun verið
teknir saman og skrif-
aðir niður á 15. öld.
Morgunblaðið/Einar Falur
Guðrún Eva „Náðuð þið þessu? Annars verðið þið bara að lesa það aftur. Í gamla daga tíðkaðist að lesa sömu hlut-
ina aftur og aftur þar til orðin ófust inn í lungnaberkjurnar og sluppu ekki út fyrr en með síðasta andvarpinu.“
Bókaskápur Guðrúnar Evu Mínervudóttur