Lesbók Morgunblaðsins - 24.02.2007, Blaðsíða 9

Vinnuna kannski? „Vinna,
jafnrétti, bræðralag“. Og æst-
ustu byltingarseggirnir „yfir-
vinnuna“.
Kannski kjarnast hér munur á
Íslendingum og Frökkum. Á Ís-
landi er ekki hefð fyrir því að
vera einber njótandi lífsins. Og
skýrir kannski sumt kyndugt í
fari okkar, til dæmis að við skul-
um aldrei gera uppreisn gegn
kjörum okkar. Það virðist vera
sama hvað verðlagið er absúrd
og vaxtastigið hátt, við getum
endalaust gengið nær okkur af
því að lífið er ekki inni í mynd-
inni, nema sem afgangsstærð.
Þessu er öfugt farið hjá Frökkum
sem róa að því öllum árum að
færa eftirlaunaaldurinn neðar
og neðar, helst niður í 55 ára og
fara glaðir og reifir inn í starfs-
lokin. Á meðan það er engu lík-
ara en verið sé að senda ís-
lenska eftirlaunaþega í
refsivist. Ekki er ýkja langt síðan
íslenskur verkalýðsforingi hafði
það á stefnuskrá að berjast fyrir
því að launafólk fengi að vinna
líka eftir sjötugt. Því á Íslandi er
lífið vinnan og þar af leiðandi er
ekkert líf án vinnu. Á meðan
Frakkar búa hugsanlega að
vinnufælni aðalsins og þessari
hugsun: að lífið sé til þess að
njóta þess.
Royal de Luxe Franska götuleikhúsið sýnir
á götum Reykjavíkur 10.05., 11.05. og 12.05.
Pourquoi pas? Strandið Í Safnahúsi Borgarfjarðar í Borgarnesi
verður efnt til sérstakrar franskrar menningardagskrár helgina 20.
- 22. apríl. Í safninu stendur yfir sýning um strand skipsins Pour-
quoi pas? fyrir 70 árum.
12
Martinique telst vera sýsla í Frakklandi,ein af þeim sem kallaðar eru Dép-
artements d’Outre-Mer – „sýslur handan
hafsins“ (sama gildir til dæmis um eyjarnar
Guadeloupe og Réunion, einnig um Frönsku
Guyana). Martinique er vissulega handan
hafsins eins og reyndar allar eyjar. Hún er í
Karabíska hafinu.
Á Martinique er Edouard Glissant fæddur,
21. september 1928, sonur landbún-
aðarverkamanns. Hann fór til náms í höf-
uðstaðnum, Fort-de-France, í Schoelcher-
menntaskólann (skólinn ber nafn Victors
Schoelcher, frumkvöðuls að afnámi þræla-
halds, 27. apríl 1848) – en þar var hið mik-
ilvæga skáld Aimé Césaire (f. 1913) kennari
og miðlaði öllu því nýjasta í skáldskap og hug-
myndum.
Eftir stúdentspróf fór Glissant til Parísar
og nam þar heimspeki og þjóðfræði og lauk
doktorsprófi. Fyrstu ljóðin sem hann birti
vöktu athygli og hann varð fljótt áhrifamaður
í hreyfingu sem barðist fyrir réttindum
blökkumanna og gegn nýlendustefnu. Hann
var einn af þeim menntamönnum (121 að tölu)
sem skrifuðu undir fræga yfirlýsingu árið
1960 um réttinn til að gerast liðhlaupi í Als-
írstríðinu. Hann var á tímabili gerður útlæg-
ur frá Martinique vegna pólitískrar þátttöku.
Á ferli sínum hefur Glissant gefið út ljóða-
söfn, skáldsögur, leikrit og ritgerðir. Hann er
einn af þekktari rithöfundum sem skrifa á
frönsku. Hann hefur nokkrum sinnum verið
orðaður við Nóbelsverðlaunin og hefur tvisv-
ar komist í fámennan „lokahóp“ sænku Aka-
demíunnar.
Edouard Glissant hefur vakið mikla athygli
á undanförnum árum vegna þess að margt í
hugmyndum hans, til dæmis hugsun hans um
eyjaklasa sem metafóru fyrir nýja heims-
mynd, hefur reynst með því ferskasta í sívax-
andi umræðu í gjörvöllum heiminum um
möguleikana á friðsamlegri sambúð ólíkra
menningarheima, þjóða, þjóðarbrota, kyn-
þátta, þjóðfélagshópa o.s.frv.
Hann hefur kennt við City University í New
York í allmörg ár og verið eftirsóttur fyrirles-
ari, ekki síst í Bandaríkjunum. Þá hefur hon-
um verið sýndur margvíslegur sómi á síðari
árum. Í fyrra fól Jacques Chirac honum for-
sæti nefndar til undirbúnings Miðstöðvar
minninga um þrælaverslunina.
Edouard Glissant
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 24. FEBRÚAR 2007 9
lesa texta sem við skiljum ekki!
Tökum sem dæmi ljóðalestra nú til dags. Það
tíðkast í síauknum mæli að hver lesi á sínu tungu-
máli og ekkert er þýtt! Hvert skáld flytur ljóð sitt
á sínu máli. Ef það er þýtt verður það oft leið-
inlegt, þungt, dapurlegt. En þegar hver og einn
les, þá er engu líkara en við öðlumst nýtt skiln-
ingarvit, stundum náum við textunum, skynjum
þá. Ég var til dæmis um daginn í París á svona
upplestrarkvöldi og Thor Vilhjálmsson las á ís-
lensku, svo las annar vinur minn, skáld frá Túnis,
á arabísku o.s.frv. og ekkert var þýtt og við
skynjuðum fegurðina handan við einfalda merk-
ingu orðanna. Þannig geta menn skynjað nýja
fegurð!
SP: Í sambandi við Netið, internetið, þá er það
beinlínis tæknilega séð rísóm, það er tæknileg
birtingarmynd hugtaksins rísóm. Engin miðja,
enginn jaðar. Vex eins og rísóm.
Glissant: Algjörlega. Fullt af alls kyns eyja-
klösum sem munu verða til fyrir utan ensk-
ameríska meginlandið. Við skulum vona að eins-
leitnin sigri ekki og ég held að hún geri það ekki.
SP: Hver voru fyrstu kynni þín af Íslandi og
Íslendingum?
Glissant: Ég kynntist Íslandi gegnum Íslend-
ingasögurnar. Ég hafði eitthvað lesið úr þeim hér
og hvar en það var fyrst þegar útgáfa þrettán Ís-
lendingasagna í Pléiade-útgáfu Gallimard-
forlagsins í París kom út fyrir allnokkru [í þýð-
ingu og með ítarlegum skýringum Régis Boyer] –
það var fyrst þá sem ég kynntist þeim almenni-
lega. Þessi útgáfa hafði afar mikil áhrif í hinum
frönskulesandi heimi. Ég varð algjörlega heill-
aður af þessum bókmenntum, heillaður af lexíu
Íslendingasagnanna. Þetta tengdist ákveðnum
hlutum sem ég hafði lengi stúderað, þ.e. epískum
skáldskap. Ég hafði lengi velt honum fyrir mér
og spekúlerað í einkennum hans. Smám saman
mótaðist hjá mér sú kenning, að epískur skáld-
skapur sé í raun ekki dýrðaróður til mikilla sigra
heldur eigi hann sér rót í ósigrum, ógæfu og ör-
lagabundnu hlutskipti.
Ég var í þessu sambandi búinn að stúdera
fjöldann allan af verkum. Til dæmis Ilíonskviðu,
hún er ekki um sigur Grikkja, þetta er ekki sig-
uróður, Ódysseifskviða snýst einkum um ein-
semd, einsemdarferðalag, þetta er saga um ein-
manaleika, enginn þekkir Ódysseif þegar hann
kemur heim nema hundurinn hans.
Í sagnabálki frá Konungadalnum í Egypta-
landi er ósigur Ramses II í ákveðinni orrustu
kynntur sem mikill sigur. Eftir að Karlamagnús
tapaði í orrustunni við Roncevaux, þá er sagt frá
því í Chanson de Roland sem miklum sigri.
Þannig mætti áfram telja. Hegel sagði einmitt
eitthvað á þá leið að epískur skáldskapur kæmi
fram á tímabili þegar vitund samfélagsins er ekki
enn orðin pólitísk. Í samfélagsvitundinni kemur
fram ótti vegna þeirra ógna sem steðja að og ep-
ískur skáldskapur er tilraun til þess að særa burt
þessa ógn, þennan ótta og skapa sigursæla fram-
tíð samfélagsins.
Þegar ég las Íslendingasögurnar, þá uppgötv-
aði ég einhvern stórkostlegasta epíska skáldskap
veraldarinnar. Þarna eru ótrúlegar greinargerðir
fyrir ógæfu og örlögum og þessu er komið til
skila með fjarlægingu, einstakri sagnagleði og
mögnuðum hrjúfleika og harðneskju sem leiðir til
blíðleika, eitthvað sem er á engan hátt blíðleiki en
kemur honum samt til skila.
Ég álít að Íslendingasögurnar séu í flokki
mögnuðustu bókmenntaverka veraldarinnar.
Nú, þannig kynntist ég Íslandi. Svo fyrir
nokkrum árum kynntist ég Thor Vilhjálmssyni á
Norðurljósahátíðinni í Caen í Normandí, við
ræddum þar saman í pallborðsumræðum og í
framhaldi af því tókst með okkur djúp og einlæg
vinátta.
SP: Bókmenntir Karabíska svæðisins eru
skrifaðar á mörgum tungumálum. Eiga þær eitt-
hvað sameiginlegt?
Glissant: Já, þær eru skrifaðar á mörgum
tungumálum, nokkrum kreólatungumálum og
síðan einum fjórum tungumálum nýlenduherr-
anna, ensku, frönsku, spænsku og hollensku.
Samt eru margir sameiginlegir þættir. Alls stað-
ar er sama traustið á orðunum, tungumálinu.
Þetta eru ekki nískar bókmenntir. Mjög oft eru
nútímabókmenntir í Evrópu mínímalískar og
menn skrifa eitthvað örlítið, örsmátt og finnst og
vona að þeir séu að segja mjög mikið.
Hjá okkur er enginn mínímalismi í gangi! Í
karabískum bókmenntum treystum við orðunum,
tungumálinu. Það er meiri gjafmildi á orð, meiri
eyðslusemi, örlæti, þannig notum við orðin.
Annað atriði sem karabískar bókmenntir eiga
sameiginlegt er traustið á landslaginu, landslagið
skiptir miklu máli, landslagið leikur beinlínis
hlutverk persóna í þessum verkum, það er ekki
umgjörð eða leiktjöld.
Í þriðja lagi, þá hefur orðið svipuð þróun í öll-
um bókmenntum á svæðinu frá munnlegri geymd
til ritunar, hins ritaða forms. En alls staðar hefur
munnlega frásagnarformið haft áfram mikil áhrif
á ritaða texta.
Í fjórða lagi hafa þarna komið fram sérstök
tungumál, kreólatungumál. Það hefur bæði verið
skrifaðar bókmenntir á þeim en ekki síður hefur
mikilvægi þeirra legið í áhrifunum sem þau hafa
haft á nýlendutungurnar. Ég hef kallað þetta
kreólísasjón og um er að ræða blöndun, sam-
bræðslu sem býr eitthvað til sem er algjörlega
ófyrirséð, ófyrirsjáanlegt. Kreólísasjón er hin
ófyrirsjáanlega blöndun. Allar bókmenntir á
Karabíska svæðinu snúast um þetta fyrirbæri.
SP: Þú hefur talað um muninn á Rótar-
sjálfsvitund og Rísóm-sjálfsvitund, geturðu skýrt
það aðeins nánar?
Glissant: Ég notaði hugtak Deleuze og Guatt-
ari, rísóm. Þeir nota þetta aðallega sem kategóríu
í hugsun, hugmyndum. Ég nota rísóm aðallega til
þess að reyna að skilgreina sjálfsvitund, rísóm-
sjálfsvitund. Ég hef líka talað um sjálfsvitund
samskipta eða tengsla í svipaðri merkingu.
Venjulega skemað í meginlandssamfélögum er
næstum alltaf það sama: Ég er löglegur á mínu
landi, ég á rétt á minni jörð, mínu landi af því að
ég er hér frá upphafi heimsins, frá því að forfeð-
urnir komu hingað. Þetta er svo rakið áfram í
beinan legg, stundum alla leið til upphafsins, til
sköpunar heimsins. Þaðan kemur lögmætið. Ég
er hér af því að þessi jörð, þetta svæði tilheyrir
mér. En lögmætið veldur því líka að ég get í
framhaldinu víkkað út mitt eigið lögmæta svæði.
Þaðan er kominn grunnurinn að nýlendustjórn-
un. Þessi vitund segir: Ég hef rétt til þess að
víkka út það lögmæta svæði sem ég fékk í upp-
hafi frá guði.
Þetta er það sem ég kalla sjálfsvitund einnar
rótar andstætt rísóm-sjálfsvitund hins vegar. En
það skiptir mestu er að Einnar rótar vitundin
drepur í kringum sig. Hún reynir að drepa hinar
ein-ræturnar umhverfis.
En þetta lögmæti sem öllu skiptir fyrir hina
einu rót, það byggist á lögmæti hins beina ætt-
leggs, byggist á því að hann sé ávallt skilgetinn.
En hið óskilgetna kemur alltaf inn og það vilja
menn aldrei viðurkenna!
Í þessum töluðu orðum átta ég mig allt í einu á
stórkostlegum hlut í Íslendingasögunum,
kannski kemur þar fram næmur skilningur á því
að skilgetnaður er drama, skilgetnaður hins
beina ættleggs er harmleikur, ákveðin bölvun
sem er erfitt að viðhalda.
Rísóm-sjálfsvitund er andstæðan. Hún er ekki
lóðrétt, kemur ekki frá sköpun heimsins, ekki frá
einum uppruna heldur mörgum, þessi vitund er
margþætt og á sér margar rætur, kemur ekki frá
einni rót, ekki frá einum uppruna. Hjá okkur í
Karíbahafinu er fjölbreytilegur uppruni: Afríka,
Evrópa, Mið-Austurlönd, Ameríka indjánanna,
Kína og Austurlönd fjær. Með kreólisasjón
blandast þetta allt saman og skapar kreólískan
veruleik. En þarna er ekki um Einnar rótar vit-
und að ræða heldur rísóm-sjálfsvitund. Það þýðir
alls ekki vitund sem er rótlaus heldur er um að
ræða sjálfsvitund sem drepur ekki í kringum sig
heldur leitar eftir samskiptum og tengslum við
hinar ræturnar.
Þetta er í mínum huga ákaflega mikilvægt og
það sem mestu máli skiptir að breyta í ímynda-
heimi mannkynsins nú á tímum.
SP: Við erum komnir enn og aftur að hug-
myndinni um eyjaklasann!
Glissant: Einmitt! Eyjaklasinn er með rísóma-
tískan uppruna, ekki uppruna einnar rótar.
Eyjaklasinn er hringrás, meginlandið gerir
innrás eins og ör, hvort sem það voru Vísigotar í
gamla daga í Evrópu eða Evrópumenn sem réð-
ust inn í Ameríku. Innrásarhreyfing eins og ör af
boga. Eyjaklasar eru á hringrásarflakki.
Þrátt fyrir allar skelfingar sem dynja á heim-
inum um þessar mundir, hörmungar sem er
stundum hreinlega erfitt að hugsa um, þá held ég
að mannkynið sé að læra hringrásarflakkið í stað
örvar-innrásar. Læra hringrás í stað innrásar.
Við sjáum þetta gerast víðar og víðar nú á dög-
um, fólk og hópar sem eru á hringrásarflakki í
stað innrásarhreyfingar. Vissulega sjáum við
ennþá hræðileg dæmi um örvar-innrásir,
sprengjuárásir og fjöldadráp en ég held virkilega
að þetta sé síðasta flöktandi ljósið á kerti sem er
að brenna út. Ég held að mannkynið sé að fjar-
lægjast meginlandshugsunina og tileinka sér
hugarfar eyjaklasans. Og það skiptir máli. Fram-
tíðin er að veði.
»En við eðlilegar kringumstæður, þá geisla eyjar í allar áttir.
Síðan er það hlutverk og köllun eyja að mynda eyjaklasa.
Höfundur er rithöfundur.
„Rísóm“, eða rhizome á ensku og frönsku, er
myndhverfing fyrir margbreytileika og
óendanlega samtengimöguleika allrar hugs-
unar, menningar og tungumáls og þekkt
hugtak í póststrúktúralisma. Íslensk þýðing
á orðinu, í grasafræði, er „jarðstöngull“, en
orðið getur jafnframt þýtt „rótarflækja“.
Samkvæmt skilgreiningu grasafræðinnar er
um að ræða stöngul, yfirleitt neðanjarðar,
sem ýmist spírar ofanjarðar eða myndar
rætlinga neðanjarðar út frá liðamótahnúð-
um. Í útgáfu D&G [Deleuze og Guattari] á
„hugtakinu“ skiptir höfuðmáli að rísómið
margfaldar sig án æxlunar; þ.e. án „for-
eldra“ og þar með, að vissu leyti, án upp-
runa. Ákveðið var að halda orðinu óþýddu
þar sem D&G stilla því upp sem tvennd-
arandstæðu rótarinnar en einkum trésins
(sem tákngerir hjá D&G stigveldisbundnar
formgerðir og línulega hugsun), í þeim til-
gangi að afbyggja tvenndina; „rætlingar“
eða annað álíka „rætt“ orð dugar ekki því rí-
sómið er í raun andstæða rótarinnar, stólp-
ans – og einnig stöngulsins. Rísómið er
órætt eða óendanlega margrætt; það af-
byggir stigveldi, grefur undan forræði,
myndar óvænt tengsl og framleiðir flóttalín-
ur undan valdaformgerðum, bælingu og
kúgun sem hindra „mikilvægustu“ tengsl
okkar við heiminn: Framleiðslu á þrám.
Úr formála Geirs Svanssonar að bókinni
Heimspeki verðandinnar – rísóm, sifjar og
innrætt siðfræði, ReykjavíkurAkademían,
2002, Atviksbók.
Rísóm