Lesbók Morgunblaðsins - 28.04.2007, Blaðsíða 2

2 LAUGARDAGUR 28. APRÍL 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Hermann Stefánsson
hermannstefansson@yahoo.com
!
Bækur brenna illa, segir gal-
isíski rithöfundurinn Manuel Ri-
vas í titli nýjustu skáldsögu sinn-
ar, Os libros arden mal. Maður
hefði ekki haldið að þetta væru
orð að sönnu, bækur hafa jú
reynst ágætur eldsmatur í gegn-
um tíðina, ekki síður en gömul
timburhús. Það nægir að nefna bókasafns-
brunann í Alexandríu, eldinn í Kaup-
mannahöfn og bækurnar í bókasafninu í
Bagdad sem brunnu hér um árið. Og varla
er eldsneytið minna þegar um er að ræða
bók upp á hátt í átta hundruð síður með
slíkan titil. Rivas er þekktur höfundur og
hefur unnið jöfnum höndum að smásögum,
ljóðum, blaðamennsku, esseyjum skáld-
sögum og nóvellum. Bókin kom nýlega út í
spænskri þýðingu og hlaut bókmennta-
verðlaun sem kölluð eru Bók ársins 2006
og veitt af bóksölum.
Þetta er söguleg skáldsaga í einhverjum
skilningi þeirra orða. „Bókmenntir eiga að
fara inn í myrku herbergin og þær eiga
aldrei að þegja,“ segir Rivas í nýlegu við-
tali. Eitt af sögusviðum bókarinnar er
hafnarbakkinn í borginni A Coruña þar
sem haldin var bókabrenna árið 1936. En
þetta er kúnstug bók, ef ekki beinlínis eld-
fim, blanda af mörgum bókmenntagrein-
um, söguskoðun, heimildum og heim-
ildaleysi og ekki síst ljóðrænu. Raunar
hefur Rivas hingað til verið þekktastur
fyrir ljóðrænar nóvellur á borð við Tré-
smíðablýantinn sem hafa sumar verið
kvikmyndaðar. Hvers vegna skrifar hann
skyndilega svo mikla bók eins og Bækur
brenna illa? Er ekki einhver fágæt og fal-
leg glópabjartsýni við það að skella slíkum
doðranti í loga samtímans og nefna um leið
að bækur séu ekki góður eldsmatur?
Skáldsaga Rivasar sló í gegn og er um
þessar mundir nefnd hin nýja mikla skáld-
saga Galisíu, héraðsins á Norðvestur-
Spáni.
Rivas er að sjálfsögðu Íslandsvinur eins
og allir, þetta er krúttland. Manuel Rivas
kom hingað fyrir nokkrum árum og nefnir
stundum Ísland í bókum sínum og í blaða-
pistlum; fyrstu viðbrögð hans við Íraks-
stríðinu sem braust út skömmu síðar voru
þau að birta ljóð um íslensku lóuna í dag-
blaðinu El Mundo. Ég hitti hann sem
snöggvast þegar hann kom og muni ég rétt
spurði hann einmitt einn af gestgjöfum
sínum mikið út í lóuna. Gott ef hann glós-
aði ekki eitthvað niður í stílabók í göngu-
ferð sem mig minnir endilega að hafi legið
um Lækjargötu og Austurstræti, framhjá
húsunum sem brunnu á dögunum.
En það er bókabrenna spænskra fasista
sem Rivas fjallar um í skáldsögu sinni
Bækur brenna illa. Eftir útkomuna er nán-
ast eins og hann hafi brennt sig á ritun
þessarar skringilegu bókar, hann talar um
að bókin hafi heltekið sig, talar um níu
mánaða samfleyttar setur og andvökur.
Hann segir að veita þyrfti bókum ákveðin
réttindi svo að höfundar beiti þær ekki of-
beldi; það er til höfundarréttur en verkið á
engan rétt í umgengni sinni við höfund
sinn. Á tímabili segist Rivas hafa þurft að
skilja að borði og sæng við bók sína þar
sem hann fór svo illa með hana. Hann talar
eins og iðrunarfullur ofbeldisseggur. Mað-
urinn er auðvitað í og með að fíflast. Ein-
hverjar sáttir munu hafa náðst í málinu
eftir útkomu bókarinnar, spænskur pistla-
höfundur lagði til nálgunarbann á bók og
höfund.
Hvað var það sem knúði Rivas til slíkra
verka gagnvart sárasaklausum texta –
kannski þetta sem kallað er saga og getur
búið í bókum? – og hvernig er annað hægt
en að taka undir með upplitsdirfsku Rivas-
ar og fullyrðinguna að bækur brenni illa?
Rivas hefur vafalaust ekkert gott af þess-
ari velgengni ef út í það er farið og það er
engin leið að vita hvað eldurinn tekur
næst. En það eru ekki bækur sem brenna.
Elds-
matur
UPPHRÓPUN
Eftir Kristján B. Jónasson
kbjonasson@gmail.com
A
llt sem sólin skín á varpar
skugga. Meira að segja „borg-
araleg hugmyndfræði“ á sér
skugga. „Borgaraleg hug-
myndafræði“ er að vísu fremur
gamaldags orðalag, minnir helst
á rokk á byggðasafni, en er hér notað vegna
skorts á nútímalegra heiti yfir það sem ekki er
hægt að gagnrýna, hinn gefna umræðugrund-
völl, topplyklasett hugarfarsins. Í aðdraganda
kosninga blómstrar borgaraleg hugmynda-
fræði, raunar mætti segja að einstök natni sé nú
höfð við að fóstra gefnar hugmyndir en á meðan
liggja blæbrigðin eins og arfi í bing og fara í
söfnunarhauginn. Tvennt einkennir þessar
skrautrósir öðru fremur. Þær gera alltaf á ein-
hvern hátt tilkall til þess að vera afsprengi skyn-
seminnar og þær telja sig alltaf á einhvern hátt
sannleikanum samkvæmar. En líkt og í nið-
urlensku málverki frá endurreisnartímanum er
ekkert eins og það sýnist í hallargarði hug-
myndafræðinnar. Verðlaunarunninn er morandi
í lygalús. Það nagar dularfullur óskynsemis-
ormur ræturnar. Hið gegnheila og massífa er
bara spónlagt.
Fjölmiðlar eru sterkustu stoðir hins gefna og
óskeikula. Einmitt vegna þess að fjölmiðlar
halda að þeir séu vatnsveitur hins margradda
lýðræðis eru þeir það ekki. Þótt fólk fái að senda
þeim bréf þar sem það ræðir kosti höfuðbeina-
meðferðar eða bendir á að enn sé ómalbikaður
spotti eftir af leiðinni yfir Þverárfjall er hin
raunverulega hugmyndafræði ósnortin af þessu
„lýðræði“. Blaðamennirnir skrifa aldrei í stíl
sem storkar hinu gefna. Þeir skrifa straumlínu-
lagað raunsæi af því að þeir halda að þannig sé
dregin upp „sönn“ mynd af því sem gerist. Auð-
vitað er það ekki þannig. Það sem stendur í blöð-
unum, er sagt í útvarpinu og sýnt í sjónvarpinu
eru bara frásagnarhefðir, jórtur úr sjálfgefinni
vömb. Þótt einhvers staðar í heimi gagnrýn-
innar hafi verið sagt og skrifað að „framfarir“
séu ekki leiðarlýsing fyrir framtíðina hefur
greinilega enginn heyrt af því á fjölmiðlum. Þar
stefnir allt að hinu allra besta. Hápunkti þess
söngs ná leiðarar Fréttablaðsins þar sem marg-
radda kór ritstjórnarinnar syngur um síbatn-
andi heim, og kannski með réttu, en þótt slíkar
fullyrðingar virki glannalegar án farða þarf eng-
inn að velkjast í vafa um að fjölmiðlar stefna
aldrei í aðra átt en fram. „Þú skalt samt fram,“
orti Hannes Hafstein og það er sem sá mikli óð-
ur til „álfu vorrar yngsta lands“ hljómi enn um
allar grundir: Allt bendir fram til betri heims og
á þeim framavelli stendur umræðan.
En hvað er „fram“ í markaðssamfélagi? Það
er meira af öllu. Aldrei skal maður hætta að
minna sig á að það sem drífur slíkt samfélag
áfram er umframframleiðsla á öllum hlutum.
Manni hættir til að gleyma því einfaldlega vegna
þess að það er svo „skynsamt“ og „satt“. En af
því að borgaraleg hugmyndafræði er ekki sönn,
heldur óskynsamt „konstrúkt“ sem felur raun-
verulegt vald samfélagsins, þá er sífelld aukning
velsældarinnar – og þar með útbreiðsla hennar
til allra laga samfélagsins – stöðugt áhyggjuefni.
Hvernig má það vera? Ef aukning alls er góð og
raunar það sem helst drífur einstaklingana
áfram, af hverju starfa þá ógnarkraftar að því
að bremsa hana niður og jafnvel stöðva alger-
lega með „mjúkri lendingu“? Af hverju er hið
augljósa „fram“ ýmist „áfram“ eða „framaf“?
Hugmyndafræðin (sem hér er rætt um eins
og hún sé eins konar skepna, líklegast tuddi)
felur þessa vandræðalegu mótsögn með því að
nýta sér uppgötvun eins af sínum nafntog-
uðustu upphafsmönnum, nefnilega sjálfs Benja-
míns Franklín. Til er hugmyndafræðilegur eld-
ingavari sem jarðtengir háspennu
mótsagnarinnar svo hún skaði engan og skilji
fólk og byggingar eftir í heilu lagi; brakar að
vísu hátt með heljar skruggu. Hugmynda-
fræðin teiknar upp skugga og líkt og barna-
skari í afmæli sem hugfanginn mænir á gæsir
og kanínur og hunda og önnur íslensk húsdýr
lifna í höndunum á færum meistara með lampa-
ljós að vopni þá gónum við opinmynnt og
gleymum um leið að eitt rekst á annars horn.
Okkur eru sagðar sögur af afneitun og þjáningu
og að í þeim séu fólgin gildi sem okkur ber að
virða og líta upp til, ekki af því að afneitun og
þjáningar séu svo skynsamar (hvernig getur
þjáning verið skynsöm og sönn?), heldur af því
bara. Það að röksemdafærsluna skortir sannar
gildið því fyrir vikið er engin ástæða til að rök-
ræða það. Þannig líta meistarastykki hug-
myndafræðinnar út.
Af þeim sökum er það staðreynd að íþrótta-
fréttir fjalla alls ekki um íþróttir. Íþróttafrétt-
irnar eru þarna vegna þess að þær eru skuggi
borgaralegrar hugmyndafræði og eldingavari
hennar og algerlega nauðsynlegar sem slíkar.
Þar gefst gullið tækifæri til að fjalla um heim
sem er handan lögmála skynsömu og sönnu
borgaralegu hugmyndafræðinnar, án þess að
hrófla við henni eða gagnrýna hana opinskátt.
Hvergi í fjölmiðlum er fjallað jafn mikið um
endimörk og niðurlægingu og þar. Íþróttir
fjalla nefnilega ekki um sigur. Þær fjalla um
stöðuga niðurlægingu. Arsenalaðdáandinn
Nick Hornby orðar þetta vel í bókinni Fótbol-
tafár: Það er ekki gleðin sem rekur fótboltaáh-
angandann á völlinn, það er örvæntingin og
reiðin. Stuðningsmenn liðanna ausa úr skálum
reiði sinnar yfir leikmennina. Þeir formæla
þeim og úthúða þeim, enda eru þeir sviknir
hverja einustu helgi. Líf áhangandans er veg-
ferð vonbrigða og niðurlægingar. Að sama
skapi er líf íþróttamannanna stöðug keyrsla á
vegg hins óhjákvæmilega. Þeir ætla fram en
efnið í skrokknum á þeim svíkur þá. Hver ein-
asti íþróttakálfur er litanía slitinna krossbanda,
snúinna ökla, hnéspeglana, axlameiðsla, nára-
tognunar, aðgerða og meiðslatímabila – „ljóst
er að hann verður frá keppni næstu mánuðina
að minnsta kosti“. Það er ekkert fram. Það er
enginn sigur. Í deild með 25 liðum getur aðeins
eitt unnið. Hin tapa. Íþróttamennirnir verða
allir sem einn að kveðja völlinn meiddir og lask-
aðir. Við erum ekki stödd í heimi framþróun-
arinnar. Við erum stödd í heimi vonbrigðanna.
Og bendifingur hugmyndafræðinnar segir: Og
þið haldið virkilega að allt stefni fram? Eftir
það er maður tilbúinn í allar mjúkar lendingar
heimsins. Ætli maður sleppi því ekki að end-
urnýja bílinn í vor?
Reuters
Engin framför „Hver einasti íþróttakálfur er litanía slitinna krossbanda, snúinna ökla, hné-
speglana, axlameiðsla, náratognunar, aðgerða og meiðslatímabila – „ljóst er að hann verður
frá keppni næstu mánuðina að minnsta kosti“. Það er ekkert fram. Það er enginn sigur.“
FJÖLMIÐLAR
»Við erum ekki stödd í heimi
framþróunarinnar. Við erum
stödd í heimi vonbrigðanna. Og
bendifingur hugmyndafræð-
innar segir: Og þið haldið virki-
lega að allt stefni fram?
Á maður að endurnýja
bílinn í vor?
Lesbók Morgunblaðsins Hádegismóum 2, 110 Reykjavík, sími 5691100, Útgefandi Árvakur hf. Ritstjórnarfulltrúi Þröstur Helgason, throstur@mbl.is Auglýs-
ingar sími 5691111 netfang augl@mbl.is Bréfsími 5691110 Prentun Prentsmiðja Morgunblaðsins
að ég hefði verið eins þunglynd í sól og
blíðu. En svo er líka spurning hvort ég
skynjaði veðrið verra vegna þess að ég
var ekki í jafnvægi.
Ég er mikil sveiflumanneskja og ef ég er
full af sjálfstrausti þá er rok bara alveg
æðislegt og rigning og þungbúið eða allt
sem mundi setjast í höfuðið á mér ef ég
væri í einhverri lægð. Það hefur mikil áhrif
á mig.
Ef ég er í góðum gír þá líður mér vel í
snjókomu. Það er til dæmis það besta
sem ég veit að vera í sundi í skafrenningi
og byl. Að synda alveg eins og vitlaus og
fara svo í heita pottinn. Að finna þessa
öfga, hitann og kuldann. En svo kannski
vakna ég einn daginn og það er svoleiðis
veður og það er fráhrindandi. Það er erfitt
að átta sig á þessu samspili geðs og veð-
urs.
Mér finnst yndislegt veður sem heitir
held ég í veðurfréttunum gráð, það á við
um sjólagið og er næsti bær við logn. Þá
er einmitt svo frábært að fara og róa.
Stillt veður. En það er einmitt lýsing á
hinu góða andlega ástandi. Þetta kyrra.
Og alveg eins þoka. En kyrrt. En svo er líka
áskorun í brjáluðu veðri ef maður er þann-
ig stemmdur.
Anna Sigríður Gunnarsdóttir
Þetta er brot úr viðtali sem var tekið fyrir
bókina Weather Reports You / Veðrið vitnar
um þig fyrir Roni Horn (Útgefandi: Artangel/
Steidl) og VATNASAFN / LIBRARY OF WA-
TER. Veðrið vitnar um þig er safn veðurfrá-
sagna frá Íslandi. Vilt þú senda inn frásögn?
Farðu á www. vatnasafn.is/vedur