Lesbók Morgunblaðsins - 28.04.2007, Blaðsíða 10

10 LAUGARDAGUR 28. APRÍL 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Gísla Pálsson
gpals@hi.is
S
uðurgatan hefur löngum verið
mörgu háskólafólki þyrnir í aug-
um. Oft hefur verið haft orð á því
að gera þurfi göng undir hana eða
brúa hana, enda eiga vegfarendur
sem þurfa að fara yfir hana stund-
um fótum sínum fjör að launa í hraðri umferð-
inni. Um leið er Suðurgatan stundum í samræð-
um háskólafólks höfð sem tákn fyrir
tvískiptingu háskólasamfélagsins og þá „slysa-
hættu“ sem af henni stafar. Vestan megin við
götuna hafa menn yfirleitt stundað raunvísindi
og náttúrufræði en austan megin félags- og
hugvísindi og töluverður aðstöðumunur iðulega
verið tengdur þessum landamærum. Fátt bend-
ir til að hróflað verði við Suðurgötunni í bráð.
Samt er hún nánast söguleg tilviljun, afsprengi
löngu liðins tíma, þorps sem varð að bæ og síðan
borg. Ég held því fram að hún þjóni ekki þörf-
um nútímasamfélags. Aðgreiningin, sem Suð-
urgata háskólasamfélagsins undirstrikar, er
ekki á fræðilegum rökum reist og hún á í vax-
andi mæli í vök að verjast. Auk þess viðheldur
hún misrétti og hamlar gegn nauðsynlegri ný-
breytni. Umhverfisvandi samtímans er nær-
tækt dæmi. Hvorum megin „götunnar“ ættu
menn að glíma við hnattræna hlýnun, sem er í
senn viðfangsefni náttúruvísinda og afleiðing
mannlegra athafna? Spurningin er út í hött.
Náttúra og samfélag
Sú aldagamla aðgreining fræða, sem „Suð-
urgatan“ undirstrikar, leggur höfuðáherslu á
skilin milli náttúru og samfélags. Annars vegar
hinn gefna heim, óháð tilvist mannsins, og hins
vegar þá manngerðu veröld sem við lögum að
þörfum okkar. Til marks um þetta er sú stað-
reynd að orðið „náttúra“ er náskylt latnesku
sögninni nascere sem merkir „að fæðast“; við
fæðumst inn í heim náttúrunnar, en sníðum
hann síðan að þörfum okkar með tækjum okkar
og tólum; tungumáli, lögum, trúarbrögðum og
hvers kyns menningarstofnunum. Svipaður
skilningur býr að baki hugmyndum um svo-
nefnd raunvísindi. Viðfangsefni raunvísinda og
aðferðir, samkvæmt orðanna hljóðan, eru á ein-
hvern hátt raunverulegri og áþreifanlegri en
viðfangsefni og aðferðir annarra fræða. Þessi
tvískipting fræðaheimsins var skilgreind í um-
deildri bók eftir Charles Percy Snow, Tvenns
konar menning (1959), sem öllum að óvörum
skráði sig á spjöld sögunnar. Snow hélt því fram
að náttúruvísindi og mannvísindi væru aðskildir
menningarheimar, í þeim skilningi að gerólíkar
hugmyndir og tungutak skildu að þá hópa sem
iðkuðu þessi fræði. Handan „Suðurgötunnar“
væri framandi heimur, ef ekki barbarí.
Slík aðgreining fræðasviða er ekki einungis
samofin sögu nútíma háskóla, oftar en ekki er
hún jafnframt njörvuð inn í skipulag og húsa-
gerðarlist á háskólasvæðum. Það er kannski
freistandi að líta svo á að hún sé jafn náttúruleg
og sjálf viðfangsefni náttúrufræða, eins konar
lokastig í þekkingarleit mannsins sem sagan
hlyti fyrr eða síðar að laða fram í sinni sönnu
mynd. Samt er sú Suðurgata, sem hér er fjallað
um, byggð á fremur tilviljunarkenndum hug-
myndum sem óhjákvæmilega hafa helgast af
stað og stund, eins og heimspekingurinn Michel
Foucault leiddi rök að í verkum sínum um
„fornleifafræði“ fræðasviða (Skipan hlutanna og
Fornleifafræði þekkingar). Áþekkur forn-
leifauppgröftur í gjóskulögum og mannvist-
arleifum háskólamelanna í Reykjavík myndi
óhjákvæmilega leiða í ljós að „Suðurgatan“ ís-
lenska, líkt og frænkur hennar erlendis, á rætur
að rekja til evrópskra skipulagshugmynda frá
því á miðöldum. Allir „sannir“ kampusar eiga
sína „Suðurgötu“. Þótt víða hafi þrengsli, sam-
keppni um jarðnæði, breytt samgöngutæki og
allt umhverfi háskóla skapað ný viðhorf og há-
skólastofnanir séu stundum dreifðar um borg
og bý, jafnvel tímabundið eftir aðstæðum
hverju sinni, er „Suðurgatan“ a.m.k. greypt í
huga okkar flestra, eins og þau skil sem hún fel-
ur í sér séu partur af heilaberkinum sem við
hljótum við fæðingu.
Suðurgatan í „stokk“
Staða Suðurgötunnar á háskólasvæðinu hefur
vissulega verið að riðlast að undanförnu, bæði í
eiginlegum og óeiginlegum skilningi. Höfuðvígi
íslenskra náttúru- og heilbrigðisvísinda (m.a.
Askja, Landspítali – háskólasjúkrahús og hús
Íslenskrar erfðagreiningar) eru t.a.m. staðsett
„öfugum“ megin götunnar og þverfræðilegt
samstarf deilda og greina hefur aukist á ýmsum
sviðum (með umhverfisfræðum, kynjafræðum,
sjávarútvegsfræðum, lýðheilsuvísindum og
álíka nýbreytni). Í stórum dráttum stendur hins
vegar forneskjulegt skipulag háskólasamfé-
lagsins óhaggað.
Sumar rótgrónar fræðigreinar ganga reynd-
ar á skjön við ráðandi skipan náttúru og sam-
félags á háskólasvæðinu, eins konar „hálf-
brídar“ (half-breeds) í flóru fræðanna, eins og
Vestur-Íslendingar komust að orði snemma á
síðustu öld um blendingsbörn landa sinna og
frumbyggja Norður-Ameríku. Þetta á m.a. við
þá grein sem ég þekki best, mannfræðina. Við-
fangsefni hennar, Homo sapiens, er í eðli sínu
hvort tveggja í senn náttúrulegt fyrirbæri
(dýrategund sem er afsprengi þróunar og nátt-
úruvals) og (með)höfundur hins tilbúna heims
sem svokölluð félags-, hug- og mannvísindi
glíma við. Við sem erum fulltrúar fyrir mann-
fræði erum þess vegna á sífelldu ferðalagi yfir
„Suðurgötuna“, í stöðugri slysahættu. Sumir
sem leggja stund á þessi fræði óttast þetta
flandur og halda sér öðrum megin ef þess er
nokkur kostur. Önnur dæmi um slíka hálfbrída
eru málvísindi, fornleifafræði, hjúkrunarfræði,
landfræði og sálarfræði.
Margar aðgerðir í samgöngumálum eru sem
betur fer til bóta. Þannig geta umferðarljós,
mislæg gatnamót og brýr komið til móts við
vaxandi umferðaþunga og dregið úr slysahættu
og umferðargný. En um leið getur skapast nýr
vandi. Í síbreytilegum heimi verða óhjákvæmi-
lega til ný viðfangsefni og ný fræðasvið og mik-
ilvægt er að skipulag háskóla sé nægilega
sveigjanlegt til að koma til móts við þau. Ekki
verður séð að „Suðurgatan“ taki mið af þeim
umfangsmiklu breytingum sem einkennt hafa
alla fræðaumræðu síðustu ár, t.a.m. róttæka
endurskoðun á fræðasviðum, virðingu fyrir því
sem er á jaðrinum og þá gagnrýnu umræðu um
stórasannleik sem oft er kennd við póstmódern-
isma.
Segja má að „Suðurgatan“ hafi verið lögð í
stokk. Hún hefur verið færð neðar í landið þar
sem hún er ekki lengur jafn sýnileg og veldur
ekki teljandi hávaðamengun, en hlutverk henn-
ar hefur verið kirfilega fest í sessi með form-
legum og óformlegum hefðum, með fjármála-
og valdakerfi sem náttúrufræði, heilbrigðisvís-
indi og raunvísindi njóta góðs af á kostnað ann-
arra fræða. Gildandi reiknilíkan sem deilir fjár-
magni á milli deilda, skora og greina á vettvangi
Háskóla Íslands, veldur því að fjölmennustu
deildirnar, Félags- og Hugvísindadeild, búa við
skarðan hlut. Sérhverjum nemanda sem innrit-
ast í þessar deildir hefur t.d. verið ætluð tölu-
vert minni þjónusta (kennsla) en samstúdentum
handan „Suðurgötunnar“. Þetta reiknilíkan er
vissulega tilraun til að koma til móts við óhjá-
kvæmilegan aðstöðumun ólíkra greina, t.d varð-
andi tæki og rannsóknir, en það hefur lítið með
sanngirni og jöfnuð að gera og er löngu orðið
úrelt. Sem betur fer er reiknilíkanið nú í gagn-
gerri endurskoðun. Samfara bæði þessari end-
urskoðun og breytingum á skipulagi há-
skólastigsins ættu menn að hafa í huga þær
breyttu forsendur fræðaheimsins, sem hér eru
gerðar að umtalsefni.
Handan við skilin
Á síðustu árum hefur gætt vaxandi áherslu á ný
samstarfsform í rannsóknum, ekki einungis
þverfræðileg heldur nánast út fyrir eða handan
við alla hefðbundna skiptingu í fræðigreinar.
Þetta sést greinilega jafnt í íslensku rannsókn-
arumhverfi (RANNÍS) sem erlendu (meðal
annars á vettvangi Bandaríska vísindasjóðsins
(NSF), Evrópska vísindaráðsins (ERC) og Evr-
ópsku vísindastofnunarinnar (ESF)). Stundum
njóta verkefni sem unnin eru í þessum anda sér-
stakrar fyrirgreiðslu, í trausti þess að óvenju-
legt samstarf leysi úr læðingi annars óþekkta
eða óbeislaða krafta. En verður ekki einhvern
veginn, kunna menn að spyrja, að skipa þekk-
ingarleitinni niður í viðtekna bása eða skúffur,
sambærilegar við flokkunarkerfi bókasafna? Er
óskin um afnám fræðilegra landamæra og ný
samstarfsform kannski einungis draumkennd
og klisjugjörn krafa um að dýrin í skóginum
leggi niður þarflaust karp og vinni saman í sátt
og samlyndi? Ég held ekki.
Enda þótt landslag háskólasvæða hafi í
stórum dráttum haldist óbreytt undanfarin ár
hljómar hugmynd Snows um tvenns konar
menningu ekki jafn sannfærandi og áður, svo
vægt sé til orða tekið. Ein helsta ástæða þessa
er sú staðreynd að í vitund margra eru sjálf
landamærin milli náttúrunnar og hins tilbúna
heims að þurrkast út. Ljóst má vera að engin
fræðileg rök réttlæta slíka skiptingu. Umfangs-
miklar loftslagsbreytingar sem ógna lífríki jarð-
ar og áður voru yfirleitt sagðar utan við harkið í
mannheimi virðast t.d. að töluverðu leyti mark-
ast af margvíslegri starfsemi manna sem eykur
losun tiltekinna lofttegunda. Þetta eru óþægileg
sannindi bæði fyrir mannkynið og „Suðurgöt-
una“. Í glímunni við umhverfisvandann er hefð-
bundin sérhæfing eflaust mikilvæg, en líklega
eru ný fræðileg samstarfsform betur til þess
fallin að takast á við flókin og erfið vandamál af
þessu tagi. Hálfbrídarnir kunna að vera bráð-
nauðsynlegir, mun heppilegri en „hreinir“
stofnar. En, meðal annarra orða, af hverju hálf-
brídar fremur en t.d kvartbrídar eða fjölbrídar?
Einnig mætti nefna að með nýjungum í erfða-
fræði og líftækni hefur lífið sjálft, eitt af höf-
uðviðfangsefnum þeirra fræða sem kenna sig
við hið gefna og náttúrulega, breyst í mannlegt
sköpunarverk. Erfðaverkfræði, sem hljómað
hefði sem hrópandi rökleg mótsögn fyrir hálfri
öld, er bláköld staðreynd og raunar blómstrandi
iðja nú á tímum. Hugtakið „líffélag“ (biosocia-
lity), sem bandaríski mannfræðingurinn Paul
Rabinow setti fram í tilefni af kortlagningu
erfðamengis mannsins, minnir einmitt á að von-
laust er að aðgreina hið félagslega og líf-
fræðilega. Við þessar aðstæður virðist blöndun
og nýsköpun fræðasviða óhjákvæmileg. Ef að
líkum lætur verður háskóli og fræðaheimur
framtíðarinnar sannkallað fjölmenningarsam-
félag, ekki ein menning eða tvær.
Háskólapólitík
Að undanförnu hafa farið fram líflegar umræð-
ur um skipan háskóla og rannsókna í landinu,
verkaskiptingu einstakra stofnana og skiptingu
í skóla. Háskóli Íslands stendur nú á tímamót-
um. Stuðningur Háskólasjóðs Eimskipafélags
Íslands og nýr samningur ríkisstjórnarinnar og
Háskólans boða nýtt og myndarlegt átak í rann-
sóknum og eflingu framhaldsnáms, sem mjög
ber að fagna. Ekki er nauðsynlegt að setja alla
háskóla í landinu undir einn hatt, en í fámennu
samfélagi sem í vaxandi mæli þarf að reiða sig á
alhliða þekkingarsköpun er sameining skóla
óhjákvæmileg. Öflugur háskóli er stórt skref
fram á við, forsenda þess að Íslendingar geti
skipað sér í hóp þeirra þjóða sem eiga háskóla í
fremstu röð. Í öllu því ágæta umbótastarfi, sem
nú fer fram á vettvangi íslenskra háskóla, skyldi
þó ekki gleymast að huga vel að heildarmynd-
inni og framtíðarlandinu, því skipulagi sem
næstu kynslóðir háskólamanna munu búa við.
Sú tvískipting Háskólans og rannsókn-
arumhverfis, bæði á Íslandi og erlendis, sem
Suðurgatan undirstrikar með táknrænum
hætti, samræmist illa nýjum viðhorfum í vís-
indum auk þess sem hún stendur vörð um að-
skilnaðarstefnu sem tímabært er að leggja til
hliðar. Suðurgatan felur því í sér slysahættu í
tvennum skilningi. Fyrir það fyrsta hamlar hún
mikilvægu skapandi starfi þvert á hefðbundnar
markalínur fræðasamfélagsins. Í annan stað
spornar sú mismunun, sem hún óhjákvæmilega
leiðir af sér, gegn þeirri marksækni sem sam-
tíminn gerir kröfu til. Fjármagni er úthlutað
með handafli, ekki í hlutfalli við afköst, þá starf-
semi sem um er að ræða eða hvernig fólk stend-
ur sig. Það er skaðleg háskólapólitík sem sam-
ræmist ekki frómri ósk okkar um að skipa
íslenskum háskóla á bekk með bestu skólum
heims. Nú er tækifæri til að rífa „Suðurgötuna“
upp úr stokknum, aðlaga reiknilíkönin kröfum
tímans um jöfnuð og skilvirkni og víkja til hliðar
skipulagshömlum sem koma í veg fyrir frjósam-
ar nýjungar.
Slysagildra við Suðurgötuna?
Suðurgatan Staða Suðurgötunnar á háskólasvæðinu hefur vissulega verið að riðlast að undanförnu, bæði í eiginlegum og óeiginlegum skiln-
ingi. Í stórum dráttum stendur hins vegar forneskjulegt skipulag háskólasamfélagsins óhaggað, segir Gísli Pálsson í grein sinni.
Suðurgatan skiptir háskólalóðinni í tvennt
landfræðilega. Hún markar einnig annars
konar skil, vestan megin hennar eru stunduð
raunvísindi en austan megin hugvísindi. Gat-
an er þannig táknmynd ákveðins múrs sem
virðist vera á milli þessara vísinda í skól-
anum. Er ástæða til þess að rífa þá niður?
Höfundur er prófessor í mannfræði við
Háskóla Íslands.
»Er óskin um afnám fræði-
legra landamæra og ný
samstarfsform kannski ein-
ungis draumkennd og klisju-
gjörn krafa um að dýrin í skóg-
inum leggi niður þarflaust
karp og vinni saman í sátt og
samlyndi? Ég held ekki.
Háskóli á tímamótum