Lesbók Morgunblaðsins - 11.08.2007, Side 10

10 LAUGARDAGUR 11. ÁGÚST 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Þröst Helgason
throstur@mbl.is
É
g hitti Sigfús Daðason
einu sinni. Það var
heima hjá honum á
Skólavörðustígnum.
Guðný Ýr eiginkona
hans hafði boðið hópi fólks sem sat
með henni námskeið við Háskóla Ís-
lands.
Ég mætti með hvítvínsflösku en
þegar ég ætlaði að toga tappann úr
þá brotnaði hann um miðjuna. Mér
gekk ekkert að ná helmingnum upp.
Tappinn þrýstist neðar og neðar. Ég
ætlaði að leggja flöskuna frá mér en
þá vildi Sigfús fá að líta á hana og
tappatogarann. Og síðan leið dágóð
stund.
Það var spjallað um námskeiðið og
tekið vel á móti Bergljótu Kristjáns-
dóttur kennara. Síðan rétti Sigfús
mér flöskuna. Tappinn var kominn
úr og ekki svo mikið sem agnarögn af
honum í víninu.
Mér þótti þetta til marks um mikla
þolinmæði og nákvæmni. Og í ljósi
þess að Sigfús gaf aðeins út 6 ljóða-
bækur með 126 ljóðum þá virðist
hann hafa verið þolinmóður og ná-
kvæmur á þeim vígstöðvum einnig.
Sú mynd sem Þorsteinn Þor-
steinsson dregur af honum í nýrri
bók sinni um ljóðlist Sigfúsar, Ljóð-
hús, kemur heim og saman við það.
„Ég held þetta lýsi Sigfúsi býsna
vel,“ segir Þorsteinn þegar ég segi
honum söguna. „Að starfa án strits
eins og segir í góðri bók. Það átti við
um Sigfús. Honum vannst létt það
sem hann gerði.“
Þorsteinn hitti Sigfús fyrst í París
árið 1958 en þá voru þeir þar við
nám. Hann segist strax hafa veitt því
athygli hvað Sigfús var skarpur og
næmur.
„Hann var tilfinningaríkur maður
og frekar fátalaður en það sem hann
sagði varð manni minnisstætt. Og
maður tók aldrei eftir því að Sigfúsi
lægi á.“
Fyrsta samtal þeirra fjallaði um
Proust sem Þorsteinn var þá að
byrja að lesa.
„Sigfús nefndi eitthvað fernt sem
honum þótti Proust gera sérstaklega
vel en ég man því miður bara eitt at-
riði: „Passjón,“ hvernig Proust lýsti
„passjón.“ Sennilega man ég það
vegna þess að það kom mér á óvart.“
Líf og ljóð
Upp frá þessu voru Þorsteinn og Sig-
fús góðir vinir. Eftir andlát Sigfúsar
1996 annaðist Þorsteinn útgáfu síð-
ustu ljóðabókar skáldsins Og hug-
leiða steina (1997), og ritgerðasafns-
ins Ritgerðir og pistlar (2000). Hann
hóf svo að vinna að rannsóknum sín-
um á ljóðunum árið 2001.
„Ég skoðaði plögg sem hann skildi
eftir og talaði við fólk sem þekkti
hann. Ég las líka ljóðin betur og þá
kom mér ýmislegt á óvart, sér-
staklega þegar ég fór að lesa saman
ljóð hans og ævi. Og kannski eru
tengslin þar á milli helsta uppgötvun
mín í bókinni.
Sigfús setti sér raunar það stefnu-
mið strax í ritgerð sinni Til varnar
skáldskapnum að ljóð og skáld-
skapur skyldu vera eitt. Og hann
virðist hafa verið þessu marki sínu
trúr.“
Er hægt að nálgast persónu Sig-
fúsar í gegnum ljóðin?
„Já, í þeim skilningi að þau gætu
ekki verið ort af neinum öðrum. Þau
bera mjög skýr höfundareinkenni.
En ég legg áherslu á það í bókinni að
ljóð Sigfúsar eru fjölbreytileg. Það
virðist hafa tekist að koma því inn
hjá mörgum að hann hafi verið ein-
hæft skáld, bara vitsmunalegur. En
það er mikil firra, hann er tilfinn-
ingaríkur og víða ástríðufullur í
skáldskap sínum, í ljóðum hans frá
sjöunda áratugnum er eitthvert
Baudelaireskt óþol og ofnæmi fyrir
umhverfi og tíðaranda hér á landi.
Hann yrkir bæði knöpp ljóð og löng,
heilu ljóðabálkana. Hann yrkir í við-
ræðutón, fremur margorðum, og í út-
línum sem dregnar eru fáum drátt-
um. Ljóð hans eru því mjög
margvísleg. Helstu áhrifavaldar um
skáldskap hans voru líka mjög ólíkir,
skáld eins og Eliot, Éluard og
Brecht.“
Skáldskapurinn er
hafinn yfir kenningar
Á nokkrum stöðum í bók Þorsteins
má finna fyrirvara sem hann setur
við þekktar og áhrifamiklar fræði-
kenningar um bókmenntir svo sem
nýrýni og afbyggingu. Hann kveðst
ekki vera á móti kenningum en varar
við oftrú á þær, það sé ekki hægt að
setja einfaldar og almennar reglur
um ljóð og lestur þeirra því að ljóð sé
„afurð mannlegrar vitundar“ og vitni
þess vegna um umhverfið og tímann
sem það verður til á og höfundinn
auðvitað.
„Það er ekki nýtt að varað sé við
oftrú á kenningar. Það gerði Voltaire
í Birtingi svo að ekki verður betur
gert. Og nú kemur út hver bókin eft-
ir aðra með orðin After Theory í titli
eða undirtitli. Að sjálfsögðu þarf
gagnrýnandi að hugsa fræðilega: um
verkið, um samband verks og höf-
undar, verks og heims. Hann þarf að
hugsa fræðilega um tungumálið, um
merkingu, um túlkun.
Ég hef einkum fyrirvara um svo-
kallaðan „teoretískan“ lestur. Maður
verður stundum var við hann í skrif-
um ungra fræðimanna sem hafa til-
einkað sér einhverja kenningu og
heimfæra hana síðan á skáldskapinn.
Gallinn er sá að niðurstaðan vill
verða fyrirsjáanleg, lesturinn geng-
ur ævinlega upp því kenningin er al-
tæk og það getur ekkert farið úr-
skeiðis í túlkuninni. Í þessu er sú
hætta fólgin að það leiði athyglina frá
skáldskapnum og sérkennum hans.
Ég ætla ekki að draga hér upp ein-
hverja forskrift að gagnrýni en sjálf-
um finnst mér mikils virði þegar
tekst að lýsa skáldskap af nákvæmni
og næmleika, draga fram sérkenni
hans, sjá hann í samhengi við annan
skáldskap og svo framvegis. Láta
skáldskapinn sitja í fyrirrúmi.
Ég held að skáldskapurinn sé haf-
inn yfir kenningar. En ef maður lítur
á þær sem hverjar aðrar hugmyndir
eru þær gagnlegar, þær geta rótað
við manni ef maður sefur of vært.“
Bjartsýnisafglapanir
Þú endurtekur spurningu Ólafs
Jónssonar um Bjartsýnisljóðin:
Hvað hefur gerst? Þessi ljóð virðast
svartari en svo margt annað í ljóðum
Sigfúsar á sama tíma. Var Sigfús
ekki einmitt þessi hugmyndalegi og
tilfinningalegi rótleysismaður sem
skáld og aðrir hafa verið að lýsa síð-
ustu áratugi, fólk sem veit ekki hvað
það á að halda um lífið, hvernig því á
að líða, hvað því á að finnast? Þarf að
spyrja þessarar spurningar: Hvað
gerðist? Hvers vegna að leita að
samhengi í manninum? Og höfund-
inum?
„Ég held að spurning Ólafs sé ekki
óeðlileg. Má ekki búast við því að það
eigi sér einhverjar orsakir ef skáld
fer að yrkja á annan hátt eftir langt
hlé? Og Bjartsýnisljóðin eru ekki ort
af rótleysingja heldur af mjög næm-
um og hugsandi manni sem fylgist
vel með því sem er að gerast í kring-
um hann. Á þessum tíma fylgdist
Sigfús til dæmis vel með atburðum í
Sovétríkjunum og var í návígi við
bjartsýnisafglapana sem hann kall-
aði svo. Og ekki er að efa að Bjart-
sýnisljóðin eru uppgjör á breiðum
grundvelli við ýmislegt sem Sigfús
hafði sjálfur gert sér vonir um en sér
að er að bregðast og við haldleysi
þeirrar bjartsýni sem hann verður
vitni að. Kvæðin eiga sér rætur bæði
í alþjóðlegum straumum og í lífi Sig-
fúsar. Ég held að þau séu ekki tilvist-
arlegs eðlis.“
En það má sjá mjög svipuð við-
brögð við tíðarandanum í skrifum til
dæmis franskra höfunda sem spretta
upp úr sama umhverfi og Sigfús á
sjötta og sjöunda áratugnum. Þessir
menn snúa öllu á hvolf og eru sót-
svartir í boðskap sínum og kald-
hæðnislegir. Við sjáum þetta í skrif-
um franskra heimspekinga á þessum
tíma.
„Jú, en Sigfús var samt á öðrum
stað í tilverunni. Uppgjör hans var
annars eðlis. Hann las að vísu Roland
Barthes af athygli meðan hann var í
Frakklandi og seinna las hann Orðin
og hlutina eftir Foucault og krotaði
hjá sér um þá bók að Foucault skrif-
aði eins og rithöfundur en ekki fræði-
maður. En ég efast um að hann hafi
orðið fyrir miklum áhrifum af Frökk-
unum.“
Hvaða þættir í persónulegu lífi
Sigfúsar höfðu áhrif á Bjartsýnis-
ljóðin?
„Fyrst og fremst eru Bjartsýnis-
ljóðin heimssögulegur bálkur, ortur
á tilteknum stað og tíma. En þau
endurspegla líka vissa óánægju Sig-
fúsar með líf sitt á þessum árum.“
Ætlaði skáldskapnum
stóran hlut
Þó að glettni og kaldhæðni séu stór
þáttur í skáldskap Sigfúsar þá var
hann alvörugefið skáld.
„Hann er að minnsta kosti skáld
sem yrkir í alvöru. Þótt hann leiki
sér þá er skáldskapurinn aldrei neitt
föndur. Hann ætlaði skáldskapnum
stóran hlut.“
Þú skoðar tvö þemu í ljóðum Sig-
fúsar, „von“ og „vor“ og kemst að því
að hann skiptir um skoðun. Og þú
spyrð hvort skáld sem skiptir um
skoðun sé að rækja hlutverk sitt.
„Má ekki ætlast til þess af því að það
flytji okkur ögn varanlegri sannindi
um lífið og tilveruna?“ Þú spyrð nú
kannski meira í gamni en alvöru en
þetta er kannski spurning sem sækir
á okkur nú þegar frekar virðist litið á
skáldskap sem markaðsvöru en boð-
bera sannleika.
„Ég skoða þessi tvo þemu af því að
þau sýna mjög greinilega hvernig
heimssýn Sigfúsar breytist á
skömmum tíma. Sú breyting er for-
vitnileg og ekki í samræmi við eldri
skoðanir um að skáldin eigi að flytja
okkur einhvern varanlegan sannleik
um lífið og tilveruna.“
Sjálfsagt erfitt að vera
skáld nú á tímum
Sérðu einhver áhrif frá Sigfúsi í
skáldskap yngri skálda? „Kannski
ekki mikil bein áhrif en mörg íslensk
skáld urðu samt fyrir áhrifum frá
Sigfúsi, þó ekki væri á annan hátt en
þann að þau dáðu skáldskap hans.
Nefna mætti Sigurð Pálsson, Stein-
unni Sigurðardóttur og Einar Má
Guðmundsson í því sambandi. Ekk-
ert þeirra yrkir þó líkt Sigfúsi. Bald-
ur Óskarsson var hrifinn af Sigfúsi
og Sigfús af honum.“
En af yngstu kynslóðinni?
„Ég fylgist kannski ekki nægilega
vel með því sem þau eru að gera.
Sumt í þessum yngsta skáldskap
minnir mig dálítið á expressjón-
ismann í Þýskalandi. Þörfin til að tjá
sig er áberandi, þörf fyrir að yf-
irgnæfa gnýinn sem fylgir samtím-
anum. Þetta minnir á ópið sem fylgdi
expressjónismanum þýska.
Það er sjálfsagt erfitt að vera
skáld nú á tímum.“
Skáldskap-
urinn var
aldrei neitt
föndur
Morgunblaðið/ÞÖK
Þorsteinn Þorsteinsson „Sigfús er að minnsta kosti skáld sem yrkir í alvöru. Þótt hann leiki sér þá er skáldskap-
urinn aldrei neitt föndur. Hann ætlaði skáldskapnum stóran hlut,“ segir Þorsteinn Þorsteinsson.
Í sumar kom út ritið Ljóðhús eftir
Þorstein Þorsteinsson en þar er
fjallað um skáldskap Sigfúsar Daða-
sonar á rúmum fjögur hundruð síð-
um. Hér er rætt við Þorstein um
samningu bókarinnar og Sigfús sem
ætlaði skáldskapnum stóran hlut.
» „Fyrst og fremst eru
Bjartsýnisljóðin
heimssögulegur bálkur,
ortur á tilteknum stað
og tíma. En þau end-
urspegla líka vissa
óánægju Sigfúsar með
líf sitt á þessum árum.“