Lesbók Morgunblaðsins - 27.10.2007, Síða 16

16 LAUGARDAGUR 27. OKTÓBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Hannes Hólmstein Gissurarson
hannesgi@rhi.hi.is
E
ftir að einn fjölmiðlarýnir Les-
bókarinnar, Guðni Elísson,
gerði hér harkalega árás á
mig 29. september 2007, þar
sem hann sagði mig „málpípu
ráðandi afla“ vegna efasemda
minna um vá sökum hlýnunar jarðar, skoraði
ég á hann í rökræðu. Hann hafnaði áskor-
uninni. Skýringin fæst í grein Guðna í Lesbók-
inni 20. október 2007, þar sem hann birtir grein
undir heitinu „Hannes gegn heiminum“. Þar
gerir hann ekki hina minnstu tilraun til að
svara efnislegum athugasemdum mínum, held-
ur veltir fyrir sér, hverjir séu sömu skoðunar
og ég (sem Bretar kalla „guilt by association“)
og hvað okkur efasemdarmönnum gangi til. En
allt eru það aukaatriði. Aðalatriðið er, hvort
menn geti fært rök fyrir máli sínu, og til þess
treystir Guðni sér ekki. Titillinn á grein hans
er raunar öfugmæli. Hún hefði átt að heita
„Hannes gegn heimsendi“, því að ég hef brýnt
það fyrir mér og öðrum að njóta lífsins, enda
vofir engin stórhætta yfir sökum loftslags-
breytinga: Heimur batnandi fer. Það þarf sér-
stakan hroka til að tala fyrir munn alls heims-
ins eins og Guðni gerir. Auk þess er það í
ósamræmi við þá fullyrðingu hans, að ég sé
„málpípa ráðandi afla“. Hann hefur sjálfur
langflesta valdsmenn að baki sér, eins og hann
upplýsir hróðugur.
Hverju svarar Guðni ekki?
Ég hafði bent á ýmis dæmi þess, að vís-
indamönnum getur skjátlast, hversu margir
sem þeir fara saman. Viðvörun Rachel Carsons
í Raddir vorsins þagna 1962 við skordýraeitr-
inu D. D. T. leiddi til banns við notkun þess,
svo að milljónir manna í suðrænum löndum
hafa látist úr mýrarköldu (malaríu), en D. D. T.
er nær hættulaust. Hrakspár í Endimörkum
vaxtarins 1972 um væntanlegan skort á nauð-
synlegustu hráefnum eins og kolum og olíu
rættust ekki. Nóg er til af þessum efnum.
Morgunblaðið greindi 10. júní 1977 frá því, að
hópur vísindamanna á umhverfisráðstefnu í
Reykjavík hefði komist að þeirri niðurstöðu, að
ný ísöld væri á næsta leiti. Hlýnað hefur í veðri
síðan. Nær allir virtustu hagfræðingar Breta
birtu yfirlýsingu vorið 1981 um, að frú Margrét
Thatcher myndi falla, héldi hún fast við stefnu
sína. Hún varð langlífasti forsætisráðherra
Breta á 20. öld. Þrír íslenskir raunvísindamenn
spáðu því 1987, að Tjörnin myndi hverfa á
þremur vikum, um leið og hafið yrði að grafa
fyrir ráðhúsi. Tjörnin stendur enn. Nýleg
hrakspá um, að fiskistofnar myndu hrynja inn-
an fjörutíu ára, reyndist auglýsingabrella.
Hvers vegna svarar Guðni þessu engu efn-
islega? Er það vegna þess, að „heimurinn“,
sem hann sækir fullvissu sína í, er skeikull?
Ég hafði líka bent á ýmsar veilur í málflutn-
ingi þeirra, sem telja sérstaka vá á ferð sökum
hlýnunar af mannavöldum (til dæmis útblást-
urs frá verksmiðjum og flugvélum). Í fyrsta
lagi hefur oft hlýnað og kólnað á víxl áður, án
þess að menn verði sakaðir um. Jöklar voru
minni á landnámsöld en nú. Talað hefur verið
um „litlu ísöldina“ 1400-1900, þegar Tempsá
lagði og byggð norrænna manna á Grænlandi
eyddist. Er okkur ætlað að trúa, að hlýnunin
nú sé hin eina í allri loftslagssögunni, sem sé
nær eingöngu af mannavöldum? Vísindalegar
skýringar á reglubundnum sveiflum loftslags
hljóta að ná til þeirra allra, ekki einnar. Í öðru
lagi hefur magn koltvísýrings í andrúmslofti
vissulega aukist um rösk 30% síðustu hundrað
ár, en koltvísýringur er samt ekki nema brot af
öllum gróðurhúsalofttegundum (þótt hitt sé
rétt, að verkun hans getur verið sterk, þótt
magnið sé lítið). Raunar stafar ekki nema hluti
þess koltvísýrings, sem streymir út í andrúms-
loftið, frá mönnum. Í þriðja lagi eru ýmsar aðr-
ar skýringar til á loftslagssveiflum en losun
koltvísýrings og annarra gróðurhúsaloftteg-
unda, svo sem virkni sólar, stórkostleg eldgos
og straumar og vindar á hafi úti. Í fjórða lagi er
hlýnunin ekki veruleg, aðeins 0,7 hitastig á
Celsíus síðustu hundrað ár. Í fimmta lagi hefur
ekki hlýnað frá 1998, sem var næsthlýjasta ár
tuttugustu aldar á eftir 1934. Í sjötta lagi borg-
ar sig sennilega ekki að nota takmarkað fé okk-
ar til að berjast gegn hlýnun, jafnvel þótt hún
eigi sér stað og sé að einhverju leyti af manna-
völdum, eins og Björn Lomborg leiðir sterk
rök að í bókinni Kælum þetta (Cool It). Hvers
vegna svarar Guðni þessu engu efnislega? Er
það vegna þess, að hann einblínir á, hverjir
tala, en hirðir ekki um, hvað þeir segja?
Gagnrýnin hugsun
Ég sótti eins og aðrir bókhneigðir unglingar á
mínu reki andlega næringu í Sögu mannsand-
ans eftir Ágúst H. Bjarnason heimspekipró-
fessor, þar sem kennt var, að aðal vestrænnar
menningar væri gagnrýnin, vísindaleg hugsun.
Við ættum ekki að fara að eins og miðaldaspek-
ingar, sem kepptust um að vitna til einhvers
kennivalds: „Ef Aristóteles (eða einhver ann-
ar) segir það, þá hlýtur það að vera satt.“ Eða
eins og skáldið orti:
Annar eins maður og Oliver Lodge
fer ekki með neina lygi.
Lodge var frægur breskur eðlisfræðingur,
sem íslenskir andatrúarmenn vitnuðu oft til á
öndverðri tuttugustu öld. Málflutningur Guðna
Elíssonar er sama marki brenndur. Hann virð-
ist telja það sjálfstæða og sterka röksemd gegn
efasemdum um vá sökum hlýnunar jarðar, að
margir vísindamenn trúi á slíka vá. En ýmsir
vísindamenn eru líka vantrúaðir á hana, þótt
færri séu. Aðalatriðið er það, að sannleikur vís-
indanna fæst ekki með að þylja nafnarunur. Sá
sannleikur finnst aðeins með tilgátum og til-
raunum. Hann er ætíð bráðabirgðasannleikur,
undirorpinn endurskoðun og endurbótum.
Á sama hátt og það skiptir ekki máli um
sanngildi vísindalegrar kenningar, hversu
margir eru með henni eða á móti, breytir engu
um hana, hvað þeim gengur til, sem styðja
hana, eða við hverja þeir hafa sálufélag. Kenn-
ing verður til dæmis hvorki betri né verri fyrir
það, að höfundur hennar setti hana fram í því
skyni einu að útvega sér prófessorsembætti.
Sumir efasemdarmenn um vá vegna útblásturs
frá bílum hafa áreiðanlega þegið rannsókn-
arstyrki frá olíufélögum. Það verður til þess, að
við tökum niðurstöðum þeirra varlegar, en
kemur ekki í veg fyrir, að þeir geti haft rétt
fyrir sér. Sumir róttækustu fylgismenn kenn-
ingarinnar um vá sökum hlýnunar jarðar hafa
raunar þegið styrki úr sjóðum, sem auðugir
öfgamenn eins og George Soros leggja í fé. Það
breytir engu um mælingar þeirra, ef þær eru
þess eðlis, að aðrir geti sannreynt þær og geri
það. Hér í Lesbókinni hefur ýmislegt verið
skrifað um heimspekinginn Martein Heideg-
ger. Það er ekki sjálfstæð röksemd gegn heim-
speki hans, að hann hafi verið nasisti. Í grein
sinni vitnar Guðni Elísson til greinaflokks um
umhverfismál, sem birtist þessar vikurnar í
Morgunblaðinu, þar sem skýrt er frá því, að
Björn Lomborg hafi fengið ávítur frá vís-
indasiðanefnd Danmerkur fyrir meðferð gagna
í einni bók sinni. En þess var þar ekki getið, að
danska umhverfisráðuneytið hnekkti þeim úr-
skurði og það með góðum rökum. Tilgangurinn
var auðsær: Það átti að stimpla Lomborg, svo
að enginn tæki mark á honum.
Óþægileg ósannindi
Við búum sem betur fer í frjálsu landi, þar sem
andófsmenn eru ekki brenndir á báli eins og á
miðöldum eða vistaðir á vitfirringahælum eins
og í Ráðstjórnarríkjunum sálugu. Nú er frekar
reynt að þagga óbeint niður í þeim, hrekja þá
úr húsi, gera þá ómarktæka með stimplum:
Sammála Bush! Ávíttur af siðanefnd! Styrktur
af olíufélögum! Þetta gerir Guðni Elísson
óspart hér í Lesbókinni, þótt augljóst sé, að
það skipti nákvæmlega engu máli um gildi rök-
semda fyrir eða gegn kenningunni um vá sök-
um hlýnunar jarðar. Hér má bera saman ólík
viðbrögð við tveimur nýlegum heimild-
armyndum um loftslagsbreytingar. Önnur
heitir Blekkingin mikla um hlýnun jarðar, þar
sem nokkrir kunnir vísindamenn andmæla ýkj-
um um slíka hlýnun og setja fram aðrar kenn-
ingar um loftslagsbreytingar. Myndina gerði
Martin nokkur Durkin, sem virðist vera and-
ófsmaður að köllun, og hafa slíkir menn auðvit-
að oft rangt fyrir sér ekki síður en rétt. Ég hef
séð viðtal við Durkin í ástralska sjónvarpinu,
þar sem hann hlýtur herfilega útreið og neyð-
ist til að viðurkenna ýmsa annmarka á mynd
sinni, þótt þeir ráði engum úrslitum um boð-
skapinn. Hin heimildarmyndin nefnist Óþægi-
legur sannleikur, og fyrir henni er skráður Al
Gore, fyrrverandi varaforseti Bandaríkjanna,
en hann hlaut á dögunum friðarverðlaun Nób-
els, og í áðurnefndum greinaflokki Morg-
unblaðsins um umhverfismál er mynd hans
höfð að leiðarljósi. Al Gore hefur forðast eins
og heitan eldinn að ræða við efasemdarmenn,
til dæmis Vaclav Klaus, forseta Tékklands, eða
Björn Lomborg, sem báðir hafa skorað á hann
í rökræðu. Nýlega féll dómur í yfirrétti í Bret-
landi um mynd hans, sem sýnd hafði verið í
breskum skólum. Foreldrar höfðu kvartað
undan því, að hún væri áróðursmynd.
Dómarinn breski komst að þeirri niðurstöðu,
að mynd Gores mætti sýna í skólum, en henni
yrði að fylgja viðvörun, enda væru í henni ýms-
ar hæpnar eða jafnvel rangar fullyrðingar, og
miðaði dómarinn þá við það, sem viðtekið væri í
vísindaheiminum:
– Yfirborð sjávar mun hækka á næstunni um
6 metra. Þetta er ekki rétt. Ef slík hækkun
verður, þá gerist það á miklu lengri tíma.
– Eyjar í Kyrrahafi eru að verða óbyggileg-
ar. Þetta er ekki heldur rétt. Engin eyja hefur
farið þar í eyði vegna hækkandi sjávarmáls.
– Golfstraumurinn mun hægja á sér eða
stöðvast. Þetta er ekki heldur rétt. Fátt bendir
til þess.
– Mjög góð fylgni er milli koltvísýrings í
andrúmslofti og hitastigs. Ekki eru nægilega
sterk gögn lögð fram þessu til stuðnings.
– Jökulhettan á Kilimanjaro-fjalli er að
hverfa. Það er ekki vegna hlýnunar jarðar,
heldur minni úrkomu.
– Chad-vatn er að hverfa. Það er ekki vegna
hlýnunar jarðar, heldur af öðrum ástæðum.
– Fellibylurinn Katrina var harðari en ella
vegna hlýnunar. Þetta er ekki rétt. Vís-
indamenn telja lítið samband milli hlýnunar og
fellibylja.
– Ísbirnir drukkna í leit að ísi lögðu um-
hverfi. Þetta er ekki rétt. Engin gögn eru til
um þetta.
– Kóralrif eru að hvítna. Ósannað er, að það
sé vegna hlýnunar jarðar.
Valið fyrir okkur
Dómurinn yfir Gore er vitanlega ekki end-
anlegur sannleikur. Hitt skiptir máli, að breski
dómarinn færir góð rök fyrir úrskurði sínum
og að ótrúlega lítið hefur verið gert úr honum
miðað við þá hörðu gagnrýni, sem dunið hefur
á heimildarmynd Durkins. Sumar rangfærsl-
urnar í mynd Gores hafa raunar verið lengi á
kreiki. Í nýársávarpi sínu 1998 sagði Ólafur R.
Grímsson til dæmis, að Golfstraumurinn myndi
hætta að leita hingað, ef svo færi sem horfði.
Síðustu ár hefur Golfstraumurinn flutt meiri
varma norður á bóginn en oftast áður. En fjöl-
miðlar velja fyrir okkur staðreyndir. Þeir segja
andstuttir frá hrakspám, en krefja flytjendur
þeirra sjaldnast skýringa, þegar þær rætast
ekki, um leið og þeir þegja um aðrar stað-
reyndir. Til dæmis er ísbjörnum á Norð-
urslóðum frekar að fjölga en fækka. Hafís er
vissulega að minnka á Norðurslóðum, en að-
eins í svipað horf og oft hefur verið áður. Ís-
breiðan á Suðurskautslandinu er á sama tíma
að stækka, og óvenju kalt hefur verið í veðri
víða á Suðurhveli. Í júlí á þessu ári snjóaði í
Góðviðru (Buenos Aires), en það hefur ekki
gerst frá 1918. Sumir vísindamenn segja, að yf-
irborð sjávar sé ekki að hækka, svo að heitið
geti, til dæmis Nils Axel Mörner, sem flutti er-
indi á fundi Félags íslenskra veðurfræðinga
2004. Sjálfur hallast ég helst að því, að eitthvað
sé að hlýna á jörðinni og það geti að einhverju
leyti verið af mannavöldum, en að allt of mikið
hafi verið gert úr því, auk þess sem vart borgi
sig að gera neitt við því. Fráleitt er að hlaupa
til og torvelda og jafnvel stöðva vöxt atvinnu-
lífs um heim allan vegna framreikninga úr
hermilíkani í tölvu, jafnvel þótt á þeim séu við-
urkenningarstimplar Sameinuðu þjóðanna,
norsku Nóbelsnefndarinnar og Guðna Elís-
sonar.
Ísbjörnum fjölgar Ísbjörnum á Norðurslóðum er frekar að fjölga en fækka.
„Það þarf sérstakan hroka til að tala fyrir
munn alls heimsins eins og Guðni gerir. Auk
þess er það í ósamræmi við þá fullyrðingu
hans, að ég sé „málpípa ráðandi afla“. Hann
hefur sjálfur langflesta valdsmenn að baki
sér, eins og hann upplýsir hróðugur.“ Grein-
arhöfundur svarar skrifum Guðna Elíssonar
um hlýnun jarðar í seinustu Lesbók.
Höfundur er prófessor í stjórnmálafræði við
Háskóla Íslands.
Guðni gegn gagnrýninni hugsun