Lesbók Morgunblaðsins - 31.05.2008, Síða 13

það að segja og síðan taka menn að
þrasa sitt á hvað um hvort þetta
nemi sjö eða sjötíu prósentum í
þeirri frábæru aukaatriðaumræðu
þar sem mér sýnist að við Íslend-
ingar stefnum að því að verða þjóða
fremstir.
Ég verð að viðurkenna að ég hef
aldrei skilið til fulls umræðuna um
lýðræðishallann á hinu formlega
sviði; í fyrsta lagi er kosið til Evrópu-
þingsins eins og annarra þinga og
framkvæmdastjórnin er skipuð
fulltrúum lýðræðisríkja og má
kannski segja að þar sé fremur mis-
skipt að því leyti að smáríki hafa
meira að segja þar miðað við mann-
fjölda. En menn gleyma allt of oft
hver grundvöllur skoðanafrelsis og
lýðræðis er, en hann felst að miklu
leyti í því að geta tjáð sig á móð-
urmálinu um hin aðskiljanlegustu
mál. Lýðræðisvæðing Vesturlanda
hófst að miklu leyti með móðurmáls-
hreyfingunni, sem ég hef nefnt svo,
við upphaf nýaldar, því þegar
menntaelítan og yfirstéttin hafa ekki
vald yfir tungumáli stjórnsýslu, sem
alþýðan kann ekki, aukast mögu-
leikar alþýðunnar á að hafa áhrif.
Þetta var alls ekki einfalt ferli, en ég
held þó að allir séu sammála því að til
þess að lýðræði sé yfirleitt hugs-
anlegt þurfi þátttakendurnir að geta
bæði skilið og notað það tungumál
sem notað er í stjórnvaldsákvörð-
unum, lögum og dómum. Málfrelsið
hefst á móðurmálinu.
Það er einmitt á þessu sviði sem
Evrópusambandið hefur kannski
unnið sitt stærsta lýðræðisafrek. Í
reglugerð númer 1/1958 var ákveðið
að opinber mál Evrópubandalagsins
skyldu vera opinber mál aðildarríkj-
anna og við hverja stækkun hefur
opinberum málum nýrra aðildarríkja
verið bætt við, að undanskilinni
írsku, sem fékk ekki opinbera við-
urkenningu fyrr en nýlega, þegar Ír-
ar áttuðu sig á því að þessi við-
urkenning á stöðu tungumálsins
innan ESB er hreinlega lífs-
nauðsynleg fyrir lítið tungumál. 21.
grein stofnsáttmála Evrópu-
bandalagsins kveður síðan á um að
hver borgari ESB megi skrifa lyk-
ilstofnunum sambandsins á opinber-
um málum þess og fá svar á sama
máli.
Þetta, ásamt því að fulltrúar aðild-
arríkjanna í Evrópuþinginu og fram-
kvæmdastjórninni eiga rétt á túlkun,
sem og borgararnir fyrir Evr-
ópudómstólnum, er lykillinn að lýð-
ræði og jafnræði þegnanna innan
Evrópusambandsins. En þetta er
einnig lykillinn að vexti og viðgangi
hvers opinbers tungumáls ESB eins
og Írar voru að átta sig á nýlega og
áður var nefnt. Með þessu kemst
tungumálið í meistaradeild Evrópu
ef svo má segja og heldur og vinnur
fjölmörg umdæmi sem annars glöt-
uðust eða fengjust aldrei. Fyrir þjóð
sem byggir fullveldi sitt á menning-
arlegum grunni tungunnar, heldur
meira að segja upp á hátíðisdag
hennar ár hvert með pomp og prakt,
sýnist mér þetta hafa jafnmikla ef
ekki töluvert meiri þýðingu en mörg
önnur svið sem sífellt er talað um.
Tungumál, ekki „vandamál“
Viðkvæðin um tungumálagnótt ESB
sem „vandamál“ eru margtuggin og
afsönnuð. Það fyrsta snertir kostn-
aðinn. Mörgum, ekki síst mennta-
mönnum sem lært hafa dálítið í
ensku og kannski öðru máli líka,
finnst óþarfi að vera að eyða pen-
ingum í svona óþarfa eins og þýð-
ingar og túlkun, það kunni hvort eð
er allir ensku. Burtséð frá því að það
er misskilningur og að ekki einu
sinni hinir hámenntuðu eru alltaf
mjög sterkir á svellinu í því heims-
máli, t.d. þegar þeir eru að kljást við
einhvern sem hefur ensku að móð-
urmáli, þá er þetta einfaldlega alls
ekki dýrt miðað við hvað er í húfi.
Túlkun og þýðingar á vegum Evr-
ópusambandsins alls kosta innan við
1% af fjárlögum þess og þarf ekki að
ræða hvað aðrir póstar kosta í sam-
anburði.
Annað viðkvæði er að þetta sé fyr-
irhöfn, þegar hvort sem er allir
kunni ensku, sem heldur er ekki rétt
og auk þess velja margir embættis-
og stjórnmálamenn að nota móð-
urmál sitt þegar t.d. er staðið í samn-
ingaviðræðum eða pólitískum um-
ræðum og gildir einu þótt þeir tali
reiprennandi ensku. Menn standa á
eigin landi á móðurmálinu og það er
styrkur þegar tekist er á um málefni.
Þriðja viðkvæðið er að þetta sé
hreinlega ekki hægt, þetta sé svo
flókið. Mér er tjáð að þetta sé sagt
við hverja stækkun og samt sem áð-
ur gangi þetta snurðulaust. Mögu-
legar túlkunarsamsetningar voru að-
eins 12 í upphafi en eru orðnar 506,
en núna eru 23 opinber tungumál
viðurkennd hjá ESB og það eru
áreiðanlega 23 mikilvægustu tungu-
mál Evrópu nú um stundir. Auðvitað
er ekki túlkað á öll mál við öll tæki-
færi, aðeins í þinginu, fram-
kvæmdastjórninni og hjá dóm-
stólnum er það skylda. Á öðrum
vettvangi er það takmarkað við
nokkur mál og/eða þá sem vinnu-
fundi sækja, uppruna eða þörf fyrir
túlkun.
Samt sem áður heyrast oft efa-
semdarraddir og koma menn með
tillögur um að takmarka málafjöld-
ann, t.d. við ensku og frönsku, eða
kannski 5-6 tungumál í mesta lagi,
svona eins og hjá Sameinuðu þjóð-
unum. Samanburðurinn við Samein-
uðu þjóðirnar eru athyglisverður í
þessu sambandi. Þar er nefnilega
töluvert meiri lýðræðishalli en hjá
ESB og hann endurspeglast sér-
staklega í tveimur atriðum: fasta-
fulltrúum öryggisráðsins og að á
þeirra vettvangi eru aðeins 6 opinber
tungumál, arabíska, kínverska, rúss-
neska, enska, franska og spænska.
Hvað tilfinningalegu rökin snertir,
að þetta sé rugl og vesen, þá er ein-
falt að spyrja hvar eigi að draga lín-
una. Við ensku og frönsku? Dettur
mönnum í hug að t.d. Þjóðverjar,
Ítalar eða Spánverjar sættu sig við
það? Eða ensku, frönsku, þýsku,
spænsku og ítölsku? Þætti smáþjóð-
unum það góð býti? Nei, útilokunin
væri ekki aðeins ólýðræðisleg, hún
myndi einmitt vera skerðing á menn-
ingarlegu fullveldi aðildarríkjanna.
Þingmaður á Evrópuþinginu á að
geta tjáð sig um hvaðeina á móð-
urmáli sínu og sama gildir um full-
trúana í framkvæmdastjórninni, að
ekki sé talað um borgarana sjálfa í
tengslum við dómstólinn.
Menn þurfa meira að segja að taka
tillit til slíkra hluta á vinnufundum
þar sem ekki er túlkað á öll mál.
Frændur okkar Finnar komust að
því með fremur óheppilegum hætti
þegar þeir voru í fyrsta sinn í for-
svari fyrir ESB árið 1999. Þá ákvað
einhver praktískur pólitíkus eða
embættismaður í finnska stjórnkerf-
inu að túlkun á mörg mál væri óþörf
á vinnufundum stjórnmálamanna og
embættismanna og Finnar ákváðu
að aðeins yrði túlkað á milli finnsku,
frönsku og ensku á þessum fundum.
Þetta varð stórpólitískt mál, þýski
kanslarinn og fleiri ráðherrar snið-
gengu vinnufundi sem haldnir voru
af Finnum og spillti þetta mjög fyrir
þessu verkefni hjá Finnunum. Þetta
var enn undarlegra mál þegar hugs-
að er til þess að móðurmálsást og
málstefna Finna er afar lík hinni ís-
lensku eins og sést t.d. í nýyrðastefn-
unni sem fylgt hefur verið á báðum
tungum um áraraðir.
Málstefna ESB
Það er engum blöðum um það að
fletta að málstefna ESB breytist
ekki þótt fleiri ríki komi inn í sam-
bandið, því þýðingar og túlkun á veg-
um þess eru aðeins praktískt úr-
lausnarefni sem leitt hefur til
gríðarlegrar auðgunar þeirra tungu-
mála sem þátt taka. Það er líka vel að
svo sé því að með þessari málstefnu
staðfestir ESB í raun virðingu sína
fyrir þeirri stofnun sem þjóðríkið er
og einum af grundvallarþáttum þess,
því þjóðtungur Evrópu mynda einn
af hornsteinum þjóðríkja Evrópu.
Menn þekkja jú hvar brennur helst á
milli manna innan þjóðríkjanna
núna, það er vegna trúarbragða eða
tungumála, eins og dæmi Belgíu ný-
lega sýnir best og sannar, en ekki
var hægt að koma saman ríkisstjórn
þar mánuðum saman vegna deilna
milli frönsku- og flæmskumælandi
Belga.
Í ljósi Evrópuumræðu undanfar-
inna missera hef ég líka leyft mér að-
hugsa um það hvaða áhrif innganga
okkar Íslendinga hefði á íslenska
tungu. Við höfum að vissu marki séð
það í hinu gríðarlega starfi Þýðinga-
miðstöðvar utanríkisráðuneytisins,
sem er þó engan veginn jafn um-
fangsmikið og yrði á vegum ESB
með þýðendum og túlkum í Brussel
og víðar. Hingað til lands kom fyrir
skömmu yfirmaður finnsku túlka-
deildarinnar hjá Evrópuþinginu og
hann fræddi okkur á Hugvís-
indaþingi um umfang starfseminnar
í grófum dráttum. Andstæðingar
ESB aðildar segja stundum að við
Íslendingar séum ekki undir það
búnir að ganga inn vegna þess að
efnahagssveiflan sé öðruvísi og við
séum ekki tilbúin þess vegna og ann-
að í þeim dúr.
En kannski erum við miklu síður
undir það búin að taka þátt í starfi
ESB þegar litið er til þeirra túlk-
unar- og þýðingaþarfar sem við það
myndast. Í tilefni ofangreindrar
heimsóknar skrifaðist ég á við Olgu
Cosmidou framkvæmdastjóra túlk-
unar hjá Evrópuþinginu og hún
benti á að ef Íslendingar ætluðu að
ganga í Evrópusambandið yrðu há-
skólar og stjórnvöld að hefja und-
irbúning mörgum árum áður til þess
að standast þær miklu kröfur sem
gerðar eru til túlka þar á bæ.
Ég ætla ekki að spá því hér hvort
af inngöngu Íslands í ESB verður, en
ég veit það eftir að hafa kynnt mér
málstefnu ESB vandlega að það
myndi mikil áhrif á stöðu íslenskrar
tungu, til hins betra og þannig myndi
menningarlegt fullveldi þjóðarinnar
verða enn sterkara en áður; kannski
eru það einmitt sælu vindarnir þýðu
sem blása að sunnan frá Evrópu og
sjá til þess að þrenningin eina og
sanna haldist.
Málfrelsið hefst á móðurmálinu
Með málstefnu sinni staðfestir ESB
virðingu sína fyrir þeirri stofnun
sem þjóðríkið er og einum af grund-
vallarþáttum þess, því þjóðtungur
Evrópu mynda einn af hornsteinum
þjóðríkja Evrópu.
» Það er engum blöðum um það að fletta að
málstefna ESB breytist ekki þótt fleiri ríki
komi inn í sambandið, því þýðingar og túlkun á
vegum þess eru aðeins praktískt úrlausnarefni
sem leitt hefur til gríðarlegrar auðgunar þeirra
tungumála sem þátt taka.
Höfundur er dósent í þýðingafræðum
við Háskóla Íslands og formaður
Bandalags þýðenda og túlka.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 31. MAÍ 2008 13