Lesbók Morgunblaðsins - 06.09.2008, Blaðsíða 3

Eftir Þröst Helgason
throstur@mbl.is
Þ
egar ég var tólf eða þrettán fékk
ég Sjálfstætt fólk eftir Halldór
Laxness lánaða úr bókaskáp
föður míns. Mér þótti þetta ansi
þykk bók en pabbi hafði talað
þannig um hana að mig langaði
til að skoða hana. Næstu daga lá ég uppi í rúmi
og las. Þegar ég skilaði bókinni hafði faðir
minn einhverjar efasemdir um að ég hefði
klárað bókina. Hann spurði mig út úr. Ég
stóðst prófið. Ég man að síðasta spurningin
var: Hvað hét hundur Bjarts? Ég svaraði:
Títla. Ég hafði gleypt í mig bókina.
Nokkru seinna réðst ég til atlögu við Heims-
ljós. Það gekk ekki jafn vel. Að vísu virtist hún
byrja ágætlega en smámsaman fjaraði áhug-
inn út. Aftur og aftur byrjaði ég á þessari bók
en mér tókst ekki að klára fyrr en löngu
seinna, eiginlega tilneyddur. Ég hef aldrei náð
sambandi við Heimsljós, þótt ég átti mig á gildi
verksins. Mér leiðist einfaldlega lesturinn.
Of stór skammtur af snilld
Halldór Laxness var nefndur oftar en ég bjóst
við þegar ég hafði samband við nokkra gagn-
rýnendur og rithöfunda og bað þá um að nefna
klassískt bókmenntaverk sem þeim hefði þótt
leiðinlegt að lesa. Kristnihald undir Jökli var
nefnt, Íslandsklukkan og Sjálfstætt fólk.
Um síðastnefndu bókina sagði rithöfundur
sem vill ekki láta nafns síns getið: „Of stór og
yfirþyrmandi skammtur af snilld.“ Hann bætir
við að verkið sé jafn fullt af orðkynngi og bók-
menntir eigi að vera, og það sama megi segja
um þýðingar Gunnars Gunnarssonar á eigin
verkum, en hjá Gunnari verði orðkynngin
klunnaleg.
Stílfyllirí meistara Þórbergs
Það hefur auðvitað tíðkast svo lengi sem menn
muna að taka meistarana af stalli. Meistari
Þórbergur fær að finna fyrir því hjá öðrum rit-
höfundi sem segir: „Sennilega er Bréf til Láru
ofmetnasta bók 20. aldar á Íslandi. Hún er í
raun hvorki fugl né fiskur þegar búið er að
flysja af henni stíllegu tilþrifin. Áróðursrit sem
var smyglað bakdyramegin inn í bókmennta-
söguna þar sem því var breytt í framsækna
skáldsögu. Þetta er vaðall, fyndinn á köflum,
en hefur reynst okkur dýrkeyptur, því margir
íslenskir rithöfundar hafa síðan ætlað á álíka
stílfyllerí, æft sig og keppt í stíl eins og grinda-
hlaupi, í von um að hreppa silfur í Stokkhólmi,
en vaknað bæði timbraðir og medalíulausir í
eigin verki. Þórbergur varð miklu betri löngu
seinna, en þá var hann líka kominn út á tún og í
þann búning endurminninga og héraðs-
bókmennta sem hæfði honum. Mér leiðist þessi
bók.“
Tíðarandinn breytist
Á sínum tíma var Bréf til Láru eins konar tíð-
arandabók, hún var skrifuð inn í samtíma sinn,
tók á deiluefnum hans, straumum og stefnum.
Lesendur hafa fjarlægst áhugamál höfund-
arins með tíð og tíma, en bókinni hefur verið
haldið á lofti vegna stílgaldurs og bókmennta-
sögulegs mikilvægis, sem er reyndar umdeilt.
Þetta á við um fleiri verk. Vefarinn mikli frá
Kasmír er eitt af gölluðustu verkum Halldórs
Laxness en það hefur þótt mikilvægt og stund-
um jafnvel gott vegna þess að það veitir innsýn
í þróun höfundarins og virðist, að sumra mati,
marka upphafið að íslenskum módernisma.
Engin þeirra bóka sem oftast eru kenndar
við módernisma og taldar erfiðar og flóknar af-
lestrar var hins vegar nefnd í hinni óformlegu
könnun um leiðigjarna klassík. Þar er ég að
tala um skáldsögur eins og Fljótt, fljótt sagði
fuglinn eftir Thor Vilhjálmsson, Tómas Jóns-
son. Metsölubók eftir Guðberg Bergsson,
Leigjandann eftir Svövu Jakobsdóttur og fleiri
bækur frá sjöunda og áttunda áratugnum. Allt
eru þetta bækur sem þar að auki lýsa tíð-
aranda, en munurinn er sá að þær lifðu hann,
hafa þýðingu utan samhengis ritunartímans.
Þetta á ekki við um Svarta messu eftir Jó-
hannes Helga og Borgarlíf eftir Ingimar Er-
lend Sigurðsson, að mati Árna Matthíassonar,
en þær komu út á sjöunda áratugnum. Árni
segir: „Kannski fannst einhverjum þeim sem
fylgdust með bókmenntum á sjöunda áratugn-
um sem vatnaskil hefðu orðið 1965 þegar út
komu tvær umtalaðar bækur; Borgarlíf eftir
Ingimar Erlend Sigurðsson og Svört messa
eftir Jóhannes Helga.
Við nánari skoðun kemur þó annað í ljós;
þessar bækur sem taldar eru merkilegar í bók-
menntasögulegu tilliti eru nauðaómerkilegar
að öllu öðru leyti, sú fyrri klasturslega skrif-
aður texti þar sem þess er hefnt í héraði sem
hallaðist á þingi og hin tilgerðar- og mæðuleg
þvæla.“
Rembingur Steins Steinars
Fáir nefndu ljóðlist sem þeim þótti leiðinleg.
Sjálfur hef ég alltaf átt svolítið erfitt með Ein-
ar Benediktsson, kannski einmitt af þeirri
ástæðu að textinn er fullur af yfirgengilegri
snilld, hvert ljóð nánast eins og það síðasta
sem nokkru sinni verði ort.
Bragi Ólafsson rithöfundur getur hins vegar
ekki orða bundist yfir Tímanum og vatninu,
einu mest lofaða ljóði sem ort var á íslensku á
síðustu öld. Bragi segir: „Ef Tíminn og vatnið
eftir Stein Steinarr flokkast sem íslensk klass-
ík, þá hefur mér alltaf fundist það ljóð vera
fremur stirt og þvingað. Það eru í því alveg
hreint skínandi myndir, en ég fæ alltaf á til-
finninguna við lestur þess að ljóðstafirnir ráði
óþarflega miklu í orðavali, og að Steinn hafi á
einhvern hátt verið að rembast of mikið. Sum-
ar myndir ljóðsins eru þess eðlis að manni
dettur helst í hug að hið meitlaða og nákvæma
skáld Steinn Steinarr hafi brugðið sér frá og
látið einhvern annan um að klambra þeim sam-
an. Dæmi: „Og tunglskin hverfleikans/tollir við
hendur mínar/ eins og límkenndur vökvi/
verðandinnar.“ „Eins og naglblá hönd/rís hin
neikvæða játun/ upp úr nálægð fjarlægð-
arinnar.“ „Eins og blóðjárnaðir hestar/hverfa
bláfextar hugsanir mínar/inn um bakdyr eilífð-
arinnar.“ Þetta er á afar gráu svæði, það er
engu líkara en að Steinn sé að grínast, annað
hvort að sjálfum sér eða öðrum ljóðskáldum!
Og kannski var hann að því. Bestu ljóð Steins
einkennast af áreynsluleysi, og fínstilltri og
lúmskri ljóðrænu; jafnvel ljóð sem á yfirborð-
inu líta út fyrir að hafa verið ort á fimm mín-
útum, og jafnvel undir áhrifum áfengis, ljóð á
borð við Þriðja bréf Páls postula til Korintu-
manna eða Hudson Bay, eru að mínu viti meiri
skáldskapur en Tíminn og vatnið.“
101 Reykjavík?
Það voru sömuleiðis fáir sem nefndu verk sem
komið hafa út á síðustu tuttugu árum. Nálægð-
in fær Íslendinga alltaf til að skjálfa. En við
gætum auðvitað velt því fyrir okkur hvaða
verk, sem eru að koma út nú um stundir og
njóta vinsælda og viðurkenningar, eigi eftir að
svæfa lesendur sína eftir tuttugu ár.
Ef marka má það sem hér hefur komið fram
og svipaða könnun meðal breskra rithöfunda
og gagnrýnenda, sem birt var í menningar-
tímariti Sunday Times fyrir stuttu, þá eru það
ekki byltingarkenndu verkin, þau sem les-
endum þykir hvað erfiðast að komast í gegnum
og skilja, sem eiga eftir að svæfa lesendur sína
heldur þau sem eru markvisst skrifuð inn í
tísku tímans. Höfundur greinarinnar í Sunday
Times, Rod Liddle, nefnir White Teeth eftir
Zadie Smith. Við gætum kannski nefnt 101
Reykjavík eftir Hallgrím Helgason.
Leiðinlegasta klassíkin
Morgunblaðið/Kristinn
Sumar bækur verður maður að hafa lesið,
þær eru klassískar og sífelldlega vitnað til
þeirra í almennum umræðum. En sumar
klassískar bækur eru ekkert sérstaklega
skemmtilegar. Sumar þeirra eru ofmetnar.
Sumar þeirra eru börn síns tíma. Greinarhöf-
undur fékk nokkra rithöfunda og gagnrýn-
endur til þess að svara spurningunni: Hvaða
klassíska íslenska bókmenntaverk hefur þér
leiðst að lesa?
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 6. SEPTEMBER 2008 3
Kolbrún Bergþórsdóttir, blaðamaður á Morgunblaðinu
Brekkukotsannáll eftir Halldór Laxness
Brekkukotsannáll Halldórs Laxness hefur mér löngum þótt nánast óbærilega leiðinleg
lesning. Samt hef ég lesið bókina þó nokkuð oft til enda, fjórum eða fimm sinnum. Senni-
lega er ég í hvert sinn að bíða eftir að hún skáni. Reyndar get ég sagt nokkurn veginn það
sama um Vefarann mikla frá Kasmír, sem er svo leiðinleg og kjánaleg bók að maður botn-
ar ekkert í að einhver hafi getað tekið hana hátíðlega, nema þá bókmenntahneigðir
strákar með leynda minnimáttarkennd.
Ekkert í Brekkukotsannáli er ekta, hvorki persónur né stíll. Það sem heldur mér við
lesturinn í hvert sinn er undrun vegna þess hversu auðveldlega höfundur festir sig í botn-
lausri tilgerð og hversu lítinn áhuga hann virðist hafa á að losa sig undan henni. Honum
hefur líklega þótt þetta mjög gott hjá sér.
Það er ekki einn hreinn tónn í þessu verki. Það er falskt út í gegn.
Soffía Auður Birgisdóttir, bókmenntagagnrýnandi við Morgunblaðið Sögur Rann-
veigar eftir Einar Kvaran
Í bókmenntanáminu í Háskóla Íslands vorum við látin lesa skáldsöguna Sögur Rann-
veigar eftir Einar Kvaran sem ég minnist með hrolli. Satt að segja er innihald bókarinnar
mér lítt minnisstætt að öðru leyti en því að einhver mikill siðferðisþungi hvíldi í verkinu
ásamt kvenpersónu sem var mig lifandi að drepa með fórnfýsi sinni. Þetta þótti karlkyns-
kennaranum okkar hins vegar að öllum líkindum fínar bókmenntir en mér þótti hún ein-
faldlega þrautleiðinleg. Einari Kvaran er þó ekki alls varnað eins og hin fína smásaga
hans „Vonir“ sannar.
Jón Ólafsson, prófessor við Bifröst
Don Kíkóti eftir Cervantes
Sumar bækur eru þannig að maður lifir með þeim alla ævi án þess að lesa þær. Kannski
ætlar maður að lesa þær en kemur því ekki í verk , kannski byrjar maður á þeim en gefst
upp.
Don Kíkóti er þannig bók. Hún hefur staðið í hillunni frá því að ég man eftir mér, hand-
hæg pappírskilja, ensk þýðing. Ég hef oft tekið hana upp og byrjað að lesa en athgylin
hefur gufað upp. Bókin er svo leiðinleg... Ég hef líka byrjað á sögunni í þýðingu Guðbergs
Bergssonar, rithöfundarins. En þá hefur mér fundist hún vera yfirlætisfullur og tilgerð-
arlegur texti, ofan á leiðindin.
Það er skammarlegt að segja frá þessu. Guðbergur dáður rithöfundur og Cervantes
einn hinna stóru. En það koma yfir mig botnlaus leiðindi við það eitt að heyra Don Kíkóta
nefndan og jafnvel þó að það sé bara Pancho.
Ekki einn hreinn tónn
í Brekkukotsannáli
» Þetta er vaðall, fyndinn á
köflum, en hefur reynst
okkur dýrkeyptur, því margir
íslenskir rithöfundar hafa síð-
an ætlað á álíka stílfyllerí …
Svæfandi klassík Skyldi 101 Reykjavík eiga eftir að svæfa lesendur framtíðarinnar?