Lesbók Morgunblaðsins - 06.09.2008, Blaðsíða 10

10 LAUGARDAGUR 6. SEPTEMBER 2008 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Geir Svansson
geir23@simnet.is
H
eildarútgáfa á verkum Stein-
ars Sigurjónssonar er bók-
menntaviðburður ársins, að
minnsta kosti. Fjarvera út-
kominna bóka eftir Steinar
Sigurjónsson, og reyndar
fleiri íslenskra höfunda, í hillum íslenskra
bókabúða og jafnvel bókasafna, segir sína sögu
um íslenska bókmenntakerfið og kanónuna
svokölluðu, viðurkenndu meistaraverkin. Það
er auðvitað allt í himnalagi að öllum höfundum
sé ekki hleypt inn í hlýju kanónunnar en huga
verður að þeim höfundum sem hafa markað
djúp spor í íslenskar bókmenntir og menningu,
þrátt fyrir að sölutölur bendi ekki til þess.
Útgáfusaga ritsafnsins er annars stór-
merkileg. Fram til þessa hafa stóru útgáfurn-
ar á Íslandi ekki sýnt mikinn áhuga á því að
standa að endurútgáfu á verkum Steinars. Það
þurfti til hugsjónaútgáfu sem ekki leggur allt í
metsölurnar. Frágangurinn á öskjunum og
bókunum sjálfum er óvenjulegur, hæfilega
hrár, laus við tilgerð og nýtur hönnunin frelsis
smæðar og hugsjónarinnar. Það hefði ekki
hvaða útgáfa sem er látið telja sig á að gefa út
heildarverkið, í tveimur tugum bóka. Það þarf
til útgáfur eins og Ormstungu en mikilvægi
þess fyrirtækis eykst með hverju árinu, með
útgáfu bóka sem hafa samtímanum eitthvað að
segja.
Heildarútgáfan er í tveimur öskjum sem
hvor um sig geymir tíu bækur og því verkið
tuttugu bækur samtals. Menningarsjóður
Margrétar Björgólfsdóttur fjármagnaði útgáf-
una og verkefnið hlaut styrk úr Menning-
arsjóði. Hljóðdiskar með lestri Karls Guð-
mundssonar fylgja bókunum Farðu burt
skuggi og Blandað í svartan dauðann.
Átján bókanna geyma texta Steinars, smá-
sögur, skáldsögur, ljóð, leikrit, bréf. Ein
geymir umsagnir vina og samtíðarmanna um
Steinar, líferni hans og list en tuttugasta bókin
er ritgerð ritstjóra verksins, Eiríks Guð-
mundssonar. Flestir texta skáldsins eru nú
gefnir út í endurskoðaðri útgáfu rithöfund-
arins en Steinar var sífellt að endurskrifa og
laga textana sína.
Örlætisútgáfa
Steinarsfélagið á þakkir skildar fyrir einbeitni
sína og þolinmæði en það hefur unnið að verk-
efninu í fjölmörg ár. Það er á engan hallað þótt
sérstaklega sé minnst á forystumanninn,
Magnús Pálsson, myndlistarmann, vin Stein-
ars, en trú hans á verkefnið, elja og ást hefur
heldur betur skilað sér í frábærri afurð.
Það eykur gildi útgáfunnar að kápurnar eru
skreyttar myndlist eftir suma af þekktustu
myndlistarmönnum Íslands og erlenda vini
Steinars. Þótt hver kápa sé ólík öðrum og ann-
að hvort um teikningar, myndverk eða ljós-
mynd að ræða þá er samt eins og hver mynd
hæfi sinni bók og innihaldinu. Þess má geta að
Erró gaf 175 árituð sáldþrykk af kápumynd-
inni á annarri öskjunni til styrktar útgáfunni.
Örlæti hlýtur að vera einkunnarorð útgáf-
unnar.
Tengsl Steinars við myndlistarmenn eru
annars forvitnileg. Hann átti marga vini úr
þeirra hópi og það er eins og textar hans hafi
átt eitthvað sameiginlegt með myndlistinni.
Eru það átökin við veruleikann (og verundina)
sem þarna er á ferðinni?
Utangarðsmódernismi
Bók ritstjórans, Eiríks Guðmundssonar, ber
titilinn Nóttin samin í svefni og vöku: Um
skáldskap Steinars Sigurjónssonar. Eiríkur
var sannarlega réttur maður á réttum stað fyr-
ir útgáfuna. Texti hann og greining varpar
fróðlegu ljósi á Steinars, skrif hans og líf. Pæl-
ingar Eiríks og samantekt hans á greiningu
annarra bókmenntafræðinga og samtíma-
manna á Steinari hlýtur að verða upphafið að
frekari rannsóknum á þessum utangarðs-
manni íslenskra bókmennta.
Eiríkur rennir styrkum stoðum undir þá
skoðun að Steinar hafi verið módernisti í skrif-
um sínum og hefur meðal annarra Ástráð Ey-
steinsson fyrir því. Það er ekki laust við tilvist-
arangist þótt höfundur dragi ósjaldan fjöður
yfir hana. Eiríkur bendir á að skáldsagan
Farðu burt skuggi sé öðru fremur tilvistarlegt
verk – ég velti því fyrir mér hvort það eigi
hreinlega ekki við um öll hans verk, með einum
eða öðrum hætti?
Þetta á ekki bara við um prósann. Mörg
leikverkana eru brennd marki fáránleikhúss
og blanda saman tilvistarpælingum, íróníu en
líka lágværum húmor. Spurður, í sambandi við
leiktextann Jökulinn, um hvað hann vildi helst
skrifa sagði hann: „Helst ekki neitt“ – Ionesco
og fleiri höfundar fáránleikhússins hefðu ekki
geta orðað þetta betur – Neindin er grunn-
atriði í tilvistarhyggjunni. Leikrit Steinars
sem birtast nú í fyrsta sinn á prenti eru allrar
athygli verð. Aðeins þrjú leikrita hans voru
flutt í útvarpi og eitt á sviði: Börn Lírs.
Goðsögnin um manninn
Steinar Sigurjónsson var alla tíð umdeildur
höfundur. Eins og Eiríkur bendir á þá fór það
fram hjá flestum samtímamönnum Steinars
hvað hann var magnaður rithöfundur: „Eftir
glæsilega byrjun og áframhald á sjöunda ára-
tugnum, sem setti Steinar í fremstu röð ís-
lenskra höfunda, þótt fáir tækju eftir því, tek-
ur hann að skrifa verk sem ýta honum enn
lengra út á jaðarinn.“
Með þessu, segir Eiríkur, „hafði Steinar lagt
umfangsmikinn skerf til […] blómaskeiðs í ís-
lenskri skáldsagnagerð [módernismans]“. En
það tóku fáir eða engir til þess. Eiríkur hefur
eftir Þorsteini Antonssyni, rithöfundi, að
Steinn hafi verið „utangarðsmaður meðal ís-
lensks bókmenntafólks sem sótt hefur sitt til
afdala fremur en útnesja.“ Þorsteinn kallar
hann ennfremur leiksopp „mannlífs sem vildi
hann ekki.“ Þorsteinn tekur sterkt til orða og
hleður undir goðsögnina um manninn en vísast
eru í þessum orðum sannleikskorn.
Nauðsynleg óregla
Eiríkur kallar til annað vitni, Einar Guð-
mundsson, sem lýsir í bók sinni Eitthvað ann-
að. Hugrenningabók, stöðu Bugða Beygluson-
ar eða Steinars á þennan hátt:
„Bugði Beygluson var utangarðs í íslenzk-
um bókmenntaheimi, þótt sagður væri hann
eiga þar pláss á innsta skáldabekk. Af honum
fór slíkt óregluorð, að undir hann var aldrei
neitt púkkað og bækur hans urðu aldrei tízku-
fyrirbrigði; var hann útgefandi tímaritsins
„Óregla“ sem aðeins örfáum var kunnugt um.“
Þessar lýsingar draga upp mynd af rithöf-
undi í útlegð, segir Eiríkur, sem hélt áfram að
skrifa og gat ekki annað þrátt fyrir mótlæti og
skilningsleysi (og kannski vegna þess?).
Ýmsir hafa í gegnum tíðina gert sér grein
fyrir mikilvægi Steinars í íslenskum bók-
menntum. Í bók Eiríks er fróðlegt að lesa mat
bókmenntafræðinga, vina og annarra rithöf-
unda um Steinar. Meðal þeirra má nefna
Njörð P. Njarðvík, Sigurð A. Magnússon, Ein-
ar Kárason, Guðberg Bergsson, Þorstein Ant-
onsson, Einar Guðmundsson, Þóru Kristínu
Ásgeirsdóttur, Jón Proppé, Þröst Helgason,
Ástráð Eysteinsson og Matthías Viðar Sæ-
mundsson. Tveir þeir síðastnefndu hafa skrif-
að ítarlegar bókmenntagreinar um Steinar.
Hinn algeri hrollur
Steinar var sem sagt í stöðugri baráttu við
óreiðuna, kaósið, veruleikann og verundina –
ófreskju sem hann kallar líka „frumskrímslið“.
Í Djúpinu slær hann Nietzsche við í átökum
við það kynjadýr:
Ég horfi inn í hinn algera hroll! Ég kyssi ófreskjuna.
Kvað vill ófreskjan? Vill hún kyssa mig?
Ég vildi að svo væri. Ég vil koss. Já, ófreskja, þú
mátt horfa á mig þess vegna: Ég elska þig.
Hafið horfir í augað. Svo grípur það huga minn á
flugi í dyrum augans. Augað fyllist lífsnautn.
Ég er svo margir!
Er ég fallegastur? [ Djúpið, s. 16]
Djúpið er einn af tindunum í höfundarverki
Steinars Sigurjónssonar sem rísa upp úr haf-
inu. Steinar er einn fárra íslenskra rithöfunda
og þótt víðar væri leitað, sem hafa horfst í
augu við djúpið, hina óskilgreindu ver-und. Og
hann víkur sér ekki undan þegar djúpið horfir
til baka og skirrist ekki við að horfa „inn í hinn
algera hroll! Ég kyssi ófreskjuna.“
Djúpið er eins konar samantekt á verki (og
lífi?) Steinars. Hann er í þessari ljóðrænu
skáldsögu í meira návígi en nokkru sinni við
verundina sem hann var sífellt að glíma við. Og
hafið er lykilatriði og leiðarstef í verkum
Steinars. Hvernig átti annað að vera fyrir
mann sem ungur „drukknaði“, sjö eða átta ára
í fjörunni á Snæfellsnesi? Hann var alltaf þeg-
ar drukknaður, drukkinn af lífinu. Eiríkur var-
ar við því en hvernig er annað hægt en að taka
(og ýta) undir goðsögnina um Steinar?
Í Djúpinu ferðumst við inn í (úr) kynjaver-
öld, sem gæti verið súrrealískt kjörlendi
ófreskjunnar Maldorors (Lautréamonts
greifa). Við erum stödd í rými sem er í senn al-
gott og alvont, svæði sem fellur utan við
tvenndarkerfi góðs og ills, utan allrar siðfræði
og siðferðis. Er nema von að fagurfræði Stein-
ars hafi verið mörgum um megn.
Fegurðin
Það er ástæða til að gefa Eiríki ritstjóra loka-
orðið en hann heldur því fram að listamað-
urinn Steinar hafi tilheyrt „liðnum tíma, í
augum okkar og minningum er hann tákn um
skáldskapinn á tímum sem þoldu engan
skáldskap, en ólu samt af sér skáld og lista-
menn sem voru tilbúnir að færa okkur sann-
indi lífsins í formi skáldskapar. Steinar fellur
vel að þessari mýtu, og ýtti líklega undir hana
sjálfur í lífi sínu og list. Sennilega hefur hann
trúað því að skáldskapurinn gæti gert hann
fagran.“
Sá fallegasti
Ég kyssi ófreskjuna Steinar er einn fárra íslenskra rithöfunda og þótt víðar væri leitað, sem hafa horfst í augu við djúpið, hina óskilgreindu
ver-und. Og hann víkur sér ekki undan þegar djúpið horfir til baka og skirrist ekki við að horfa „inn í hinn algera hrol1! Ég kyssi ófreskjuna.“
Í marsmánuði síðastliðnum, þann níunda þess mánaðar þegar
Steinar Sigurjónsson rithöfundur hefði orðið áttræður, kom út
hjá Ormstungu, bókaútgáfu, heildarritverk höfundarins í rit-
stjórn Eiríks Guðmundssonar, rithöfundar og útvarpsmanns.
Bækurnar eru gefnar út að tilhlutan Steinarsfélagsins, hóps
vina, áhugamanna og hugsjónafólks sem þótti löngu tímabært
að verk Steinars, sem hafa verið ófáanleg um árabil, yrðu end-
urútgefin. Enda um að ræða einn allra áhugaverðasta rithöf-
und íslenskra bókmennta. Hér er rýnt í útgáfuna.
Höfundur er bókmenntafræðingur.
» Í Djúpinu ferðumst við inn í
(úr) kynjaveröld, sem gæti
verið súrrealískt kjörlendi
ófreskjunnar Maldorors (Laut-
réamonts greifa). Við erum
stödd í rými sem er í senn al-
gott og alvont, svæði sem fellur
utan við tvenndarkerfi góðs og
ills, utan allrar siðfræði og sið-
ferðis. Er nema von að fag-
urfræði Steinars hafi verið
mörgum um megn.