Lesbók Morgunblaðsins - 06.09.2008, Blaðsíða 6

6 LAUGARDAGUR 6. SEPTEMBER 2008 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Ásgeir H Ingólfsson
asgeirhi@mbl.is
Þeir Jason Reitman (Juno ogThank You for Smoking) og
George Clooney mætast í háloftunum
þar sem Reitman leikstýrir silf-
urrefnum í Up in the Air. Clooney
leikur Bingman nokkurn sem vinnur
við það að veita fólki „ráðgjöf við um-
skipti á starfsferli“ – eða við það að
reka fólk eins og það kallast á manna-
máli, en bókin
sem myndin er
byggð á gerir ein-
mitt mikið grín af
veigrunarorðum í
markaðs-
fræðunum, fræð-
um sem gefið er í
skyn að séu ekki
komin svo langt
frá miðöldum eða
eins og Binghams
orðar þetta; „Viðskipti eru munn-
mælasögur, fæddar í hellisskúta, frí-
múraralegar og bestu ráðgjafarnir
eru iðullega töfralæknar sem dreifa
galdraryki á vísindin.“ Hann er þó
heiftarlega meðvirkur í þessum heimi
sjálfur og dreymir um að komast að
hjá goðsagnakenndu fjármálafyr-
irtæki sem enginn virðist vita neitt
um – en fyrst og fremst þráir hann þó
að ná því að safna vildarpunktum fyr-
ir sem samsvarar milljón flugmílum.
  
Viðtökur við Superman-myndBryan Singer hér um árið voru
ansi volgar, þannig að hingað til hef-
ur allt verið óvíst um framhald. En
nú hefur myndasöguhöfundurinn
Mark Millar
greint frá því að
hann hafi verið
spurður af góðvini
sínum í leik-
stjórastétt hvort
hann væri tilbú-
inn til þess að
skrifa handrit af
þríleik um
Kryptonítan
fljúgandi. Millar
er þó véfréttarlegur mjög, segir
þennan vin sinn koma sterklega til
greina sem næsti leikstjóri og um
stórt nafn sé að ræða en hvaða leik-
stjóra um ræðir veit þó enginn. Mill-
ar sjálfur er hins vegar líklega þekkt-
astur fyrir annars vegar giska
óvenjulega Superman-sögu, Red
Son, þar sem Kal-El lendir í Sov-
étríkjunum gömlu og elst þar upp
frekar en í Kansas, og hins vegar
Wanted, sem nýlega var kvikmyndað
af rússneska brjálæðingnum Timur
Bekmanbetov. Sú kvikmyndagerð
var mjög umdeild hjá aðdáendum
myndasagnanna enda mikið breyttar
frá myndasögunum en Millar sjálfur
var ánægður – og því hlýtur maður
að spyrja sig hvort öll vötn renni ekki
í Volgu og Bekmanbetov gefi Súpa
rússneskan blæ.
  
Tim Burton og Johnny Depp,Quentin Tarantino og Uma
Thurman, Wes Anderson og Owen
Wilson, Richard Linklater og Ethan
Hawke – sumum var einfaldlega
skapað að gera bíómyndir saman og í
þennan hóp má tvímælalaust bæta
þeim Pedro Almo-
dóvar og Pené-
lope Cruz sem nú
eru að vinna sam-
an enn einu sinni í
Brostin faðmlög
(Los Abrazos ro-
tos), rökkurmynd
og ástarsögu sem
Almodóvar tók
upp í Madrid og á
Kanaríeyjum,
þótt engum sögum fari af því hvort
einhverjum öldnum íslenskum sól-
dýrkendum bregði fyrir í auka-
hlutverkum. Ástæðan fyrir því að
Almodóvar kaus að gera rökk-
urmynd var þó ekki sú að hann hafi
legið í gömlum Bogart-myndum
heldur sú að hann mun hafa fengið
heiftarlegt mígreni sem eitthvað
tengdist skærum litum, þannig að nú
er bara að sjá hvort þetta mígreni
verði viðvarandi og heimur Almodóv-
ars muni dekkjast til frambúðar.
KVIKMYNDIR
George Clooney
Penélope Cruz
Mark Millar
Eftir Björn Þór Vilhjálmsson
Sú kaldlynda, bitra og graða heimssýnsem svífur yfir vötnum í skáldsögunniThe Dying Animal eftir Philip Roth(Hin feiga skepna á íslensku, en bókin
kom út í þýðingu Rúnars Helga Vignissonar árið
2003), er um margt ólík þeim tregafulla og há-
stemmda anda sem vill einkenna bókmenntateg-
undina sem er kennd við harmljóð, eða elegíur.
Hið síðarnefnda er sorgaróður, þar er að nafninu
til verið að syrgja fráfall en oft er skáldið líka að
velta fyrir sér hugmyndinni um missi og hverf-
ulleika, stíllinn er gjarnan upphafinn og einkenn-
ist af tregablandinni skynjun. Skáldsaga Roths
fjallar um David Kepesh, háskólakennara á sjö-
tugsaldri sem hefur ástarsamband við 24 ára
gamla stúlku af kúbverskum ættum. Líkt og
margar skáldsögur Roths í seinni tíð, en bókin
kom út árið 2001, er höfundi hér umhugað um
dauðann, hnignun, sjúkdóma, og það æpandi
óréttlæti sem ellin er. Bókin fjallar um líkama,
unga en þó einkum aldraða, og hvernig samspil
líkama getur verið mikill ánægjuvaki. Fyrst og
fremst fjallar bókin þó um það hvernig líkaminn
gefur sig, hvernig allt fer úrskeiðis í líkamanum,
hvernig hann bilar og hvernig hann, í stað þess
að vera verkfæri nautnar, verður viðfang og
vettvangur ókennilegra hrakfara.
Þegar hin feiga skepna hrekkur svo upp af er
ólíklegt að til hennar verði ort harmljóð, a.m.k. í
söguveröld Philips Roth. Það hefur þó ekki aftr-
að spænska leikstjóranum Isabel Coixet frá því
að breyta titli bókarinnar, en kvikmynd hennar,
Elegy, er aðlögun á áðurnefndri skáldsögu
Roths. Myndin skartar Ben Kingsley og Pene-
lope Cruz í aðalhlutverkum en handritið skrifar
Nicholas Meyer, sá hinn sami og skrifaði hand-
ritið að síðustu „stóru“ kvikmyndaaðlögun á
skáldverki eftir Roth, The Human Stain. Meyer
var lengi vel þekktastur fyrir aðkomu sína að
Star Trek myndaflokknum en hefur á síðustu ár-
um fengist við bókmenntalegri viðfangsefni, eins
og vinna hans við skáldsögur Roths sýnir.
Kannski má segja að Hollywood hafi fengið
sig fullsadda af persónulegum samskiptum við
stórskáld, þeir tímar eru að minnsta kosti liðnir
að bókmenntalegir rithöfundar séu þar heima-
gangar (líkt og Faulkner og Fitzgerald voru á
hér áður fyrr), en áhuginn á bókmenntum er
samur við sig, og kvikmyndarétturinn á skáld-
verkum er keyptur í óða önn. Þannig hafa all-
nokkur bókmenntaverk eftir John Updike, Saul
Bellow og Philip Roth ratað á hvíta tjaldið. Ég
kýs að fjalla um þessa þrjá höfunda í sömu
andrá þar sem mér hefur jafnan fundist þeir
eiga ýmislegt sammerkt, utan við að hafa
löngum verið álitnir hin heilaga þrenning banda-
rískra samtímabókmennta (svipaður reynslu-
heimur, og það að ákveðinn strengur liggur á
milli Augie March, Herzog, Portnoy og Rabbit).
Rögust hefur Hollywood reyndar verið við að
reyna sig við Bellow, aðeins ein mynd gerð fyrir
hvíta tjaldið hefur verið byggð á skáldsögu eftir
hann, Seize the Day frá 1986, en fleiri minn-
isvarðar eru um kvikmyndaleg átök við skáld-
verk Updikes. Flestir virðast þó sammála um að
Rabbit, Run frá 1970 hafi verið misheppnuð, en
mynd sú var gerð eftir fyrstu bókinni í röð Updi-
kes um Rabbit Angstrom. Tíu árum síðar birtist
sjónvarpsmyndin Too Far to Go en hún byggði á
nokkrum ólíkum smásögum eftir Updike. Meiri
athygli vakti The Witches of Eastwick (1987) þar
sem Jack Nicholson lék sannkallaðan skrattakoll
en nú munu vera uppi áætlanir um að snúa aftur
í þann söguheim með sjónvarpsþáttaröð. Hér
trónir reyndar Roth á toppnum, sex skáldsögur
hans hafa verið kvikmyndaðar, eða stendur til að
kvikmynda (tilkynnt hefur verið um fyrirhugaða
aðlögun á American Pastoral). Nóvellan Good-
bye, Columbus var filmuð 1969, en bókin sem
gerði hann frægan, Portnoy’s Complaint, var
flutt á tjaldið árið 1972 og The Ghost Writer var
löguð að sjónvarpi árið 1984. Þar áður hafði
reyndar smásagan The Contest for Aaron Gold
verið kvikmynduð fyrir sjónvarpsþáttaröðina
Alfred Hitchcock Presents. Þá kvikmyndaði
kóngur ódýrra slormynda smásöguna „Expect
the Vandals“ sem Battle of Blood Island. Litlar
sögur fara af þeirri mynd en samsláttur þeirra
Corman og Roth hlýtur að teljast merkilegur.
Og svo myndirnar sem Nicholas Meyer skrifaði.
Ekki var við miklu að búast af Elegy því utan
við hinn eilítið vafasama titil hafði Meyer tekist
að misskilja með öllu boðskap og tilgang The
Human Stain, en sú kvikmynd, þótt hana hafi
mannað stórleikarar á borð við Anthony Hopkins
og Nicole Kidman, var stórslys. Hinni feigu
skepnu vegnar þó skár en forveranum, og grun-
ar mig að þar hafi handleiðsla Isabel Coixet
skipt nokkru máli. Líkt og titillinn gefur til
kynna er myndin mildari en skáldsagan, en hún
er á köflum lipur og reynir að minnsta kosti að
horfast í augu við óvægna innsýn Roths í karl-
mannssálina.
Hin feiga skepna
SJÓNARHORN » Þegar hin feiga skepna hrekkur svo upp af er ólíklegt að til henn-
ar verði ort harmljóð, a.m.k. í söguveröld Philips Roth.
Eftir Gunnar Theodór Eggertsson
gunnaregg@gmail.com
O
rðið vísar til „exploitation“ form-
úlumynda áttunda áratugarins
sem voru í grundvallaratriðum
samansull af ofbeldi og kynlífi sem
talið var tryggja ákveðinn og stað-
fastan áhorfendahóp. Listræn
markmið snerust aðallega um að ganga fram af
fólki og selja miða. Þetta eru myndirnar sem rúll-
uðu á milli bílabíóa sem hluti af „grindhouse“
menningunni sem kvikmyndanirðir á borð við
Quentin Tarantino og Robert Rodriguez hafa verið
duglegir við að hampa upp á síðkastið. Myndirnar
áttu sér ólíka undirflokka („blaxploitation“ er þar
væntanlega sá frægasti) og ferðuðust vítt og breitt
á milli heimsálfa. Meirihluti formúlumyndanna er
rusl – því verður seint neitað – en inni á milli leyn-
ast áhugaverðir molar. Í raun er heildargeirinn
alltaf áhugaverður sem slíkur, því í tilraunum til að
brjóta upp höft meginstraumsins myndast ákveðið
andóf sem getur lyft myndum upp á hærra plan.
Uppreisnargirnin gegn yfirvaldi kvikmyndaheims-
ins hefur á köflum skapað nokkurs konar „gerðu
það sjálfur“ kvikmyndagerð, þar sem peningar eru
hvorki markmið né fyrirstaða og allir geta búið til
bíó, sama hversu lélegt. Þetta hljómar kannski
sjálfsagt á tímum stafrænnar tækni, en var það
ekki fyrir þrjátíu árum. Áhorfendur þurfa bara að
skola blóðið úr augunum til að sjá sköpunargleðina
sem liggur að baki fjölda þessara verka.
Í splunkunýrri heimildamynd, Not Quite Holly-
wood eftir Mark Hartley, sem var frumsýnd á
kvikmyndahátíðinni í Melbourne fyrir skemmstu,
gefst áhorfendum gott tækifæri til að upplifa (eða
endur-upplifa) gróskuna og stjórnleysið sem réði
ríkjum í áströlskum b-myndum á áttunda og ní-
unda áratug síðustu aldar. Myndin er stútfull af
brotum úr lykilmyndum tímabilsins og fjölradda
viðtölum, ekki aðeins við kvikmyndagerðarfólkið,
heldur einnig hamslausa aðdáendur á borð við Tar-
antino og harðsvíraða gagnrýnendur subbuskap-
arins sem einkennir geirann. Það er í raun að mjög
miklu leyti Tarantino að þakka að ástralskar b-
myndir eru komnar aftur upp á pallborðið, en hann
segist hafa hámað allt ástralskt í sig á sínum tíma.
Hann hefur meira að segja eignað sér allan heiður
af orðinu „Ozploitation“ og það er fyndið að lesa
viðbrögð ástralskra áhorfenda sem gera sér fylli-
lega grein fyrir því hversu undarlegt það er að út-
lendingur geti verið jafnmikill sérfræðingur og
raun ber vitni um myndir sem hefur markvisst
verið gleymt í heimalandinu. „Áður en þessi heim-
ildamynd kom út höfðu fæst okkar hugsað um
tímabilið sem sérstakan flokk, heldur bara tilvilj-
anakennt samansafn af litríkum hneyksl-
unarmyndum,“ segir John Brady hjá kvikmynda-
safni Ástralíu (NFSA), „en þegar Tarantino
flaggar orði á borð við „Ozploitation“ þá virðist
þetta formlega vera orðið „geiri“.“
Á nýafstaðinni kvikmyndahátíðinni í Melbourne
var rykið dustað af gömlum filmum og nokkur út-
valin verk tímabilsins sett saman í prógramm til að
fagna heimildamynd Hartleys. Þar ber helst að
nefna náttúruhryllingsmyndirnar Long Weekend
(1978), sem ég hef áður fjallað um í pistli og er talin
ein sú allra besta af hryllingsmyndum tímabilsins,
og Razorback (1984), listilega vel tekna skrímsla-
mynd um risavilligölt sem herjar á mannfólk í ástr-
ölsku óbyggðunum. Landslag og víðátta hefur
löngum verið fasti í áströlskum b-myndum, sem
endurspeglast sérstaklega í fjölmörgum vega-
myndum tímabilsins (s.s. Mad Max (1979) og Stone
(1974)) og einn vegaklassíker í Melbourne–
prógramminu var Roadgames (1981) eftir Richard
Franklin, með Stacy Keach og Jamie Lee Curtis í
aðalhlutverkum. Þar segir frá trukkara að ferja
kjöt bæja á milli sem flækist inn í morðingjasögu
undir sterkum Hitchcock-áhrifum (leikstjórinn ku
hafa verið lærisveinn meistarans og leikstýrði síð-
ar hinni ágætu Psycho II (1983)). Að lokum kemst
ég ekki hjá því að nefna uppáhaldið hans Tarant-
ino, myndir leikstjórans Brian Trenchard-Smith,
Turkey Shoot (1982) og sérstaklega Dead End
Drive-In (1986). Þessi alræmda tvenna er stútfull
af kynlífi og ofbeldi, og gjarnan blöndu af hvoru
tveggja. Myndirnar voru harðlega gagnrýndar á
sínum tíma, en það er spurning hvernig þær stand-
ast samanburð við ofbeldisklám samtímans á borð
við Saw eða Hostel-seríurnar.
Því miður eru þessar myndir ekki á hverju strái,
en ef heimildamyndinni gengur vel utan landstein-
anna má vel vera að þær fari að skjóta upp koll-
inum á kvikmyndahátíðum eða sérhæfðum víd-
eóleigum. Í millitíðinni bendi ég áhugasömum á
vefsíðu MIFF (www.melbournefilmfesti-
val.com.au), vefritið Senses of Cinema
(www.sensesofcinema.com) eða einfalda „Ozploita-
tion“ vefleit.
Ástralskir uppvakningar
líta dagsins ljós
Af og til gerist það að einhver skoðar kvik-
myndasöguna og uppgötvar tengingar á milli
mynda sem tilheyra gjarnan svipuðu landsvæði
eða afmörkuðu tímabili. Með réttum augum er
hægt að sjá út undirgeira eða stefnur sem ekki
hefur verið hægt að bera kennsl á nema úr fjar-
lægð. Áströlsk kvikmyndasaga var að upplifa
þetta nú í sumar þegar samsafn b-mynda, sem
menningarvitar hafa reynt að gleyma í ald-
arfjórðung og rúmlega það, fékk uppreisn æru í
nýrri heimildamynd. Og gott betur, því þær hafa
fengið sinn eigin undirflokk – „Ozploitation“.
Náttúrutryllirinn Long Weekend (1978) er eitt lykilverka áströlsku b–mynda senunnar. Þar segir frá
ungum hjónum sem lenda illa upp á kant við náttúruna.