Náttúrufræðingurinn

Árgangur

Náttúrufræðingurinn - 1985, Síða 23

Náttúrufræðingurinn - 1985, Síða 23
gerð, kristallarnir liggja ekki þétt sam- an, svo á milli þeirra eru smáholrúm. Þetta einkenni er líklega meginástæð- an fyrir hinum Ijósa lit grágrýtisins og á þátt í því að grágrýtið er yfirleitt tiltölulega vatnsgæft. Mjög mörg grágrýtishraunin eru til- tölulega frumstæð basölt. Helsta sýni- lega einkenni þessarar frumstæðu sam- setningar er mikið magn ólivíndíla, einnar af frumsteindum basalts. Dyngjur þær, sem myndast hafa eftir að ísöld lauk, eru margar gerðar úr bergi, sem mjög líkist grágrýti hlý- skeiðshraunanna frá síðkvarter. Auk þess er ýmislegt annað líkt með dyngj- unum og þessum hraunum. Yfirleitt telja því jarðfræðingar að síðkvartera grágrýtið á höfuðborgarsvæðinu, og reyndar víðar, sé komið úr dyngjum. Dyngjulögunin er þó í flestum tilvik- um horfin svo og sjálfir gígarnir. Upp- tök grágrýtisins eru því yfirleitt óþekkt. Það hefur vegna þessa (líkrar berggerðar og samsetningar og horf- inna flestra upprunalegra yfirborðs- einkenna) reynst mjög erfitt að deila grágrýtinu upp í einstök hraun, þrátt fyrir nokkrar tilraunir. Grágrýtið var fyrr á tímum gjarnan afgreitt sem ein stór myndun komin úr Borgarhólum á Mosfellsheiði (Aðalskipulag Reykja- víkur 1962—1983 og Þorleifur Einars- son 1968), en nú á síðari árum hefur sýnt sig (sbr. Jón Jónsson 1972), að þetta er of mikil einföidun. Að hluta til hefur hún verið leiðrétt með því að greina grágrýtisflákann upp í smærri myndanir (Ragna Karlsdóttir 1973; Árni Hjartarson 1980; Kristján Sæ- mundsson 1981), þó öll kurl séu langt frá því komin til grafar. Nokkuð bendir til þess, að enn eimi eftir af upprunalegu landslagi í grá- grýtinu, þrátt fyrir jökulrof og sjávar- ágang. Grágrýtið er víða enn mjög þykkt, jafnvel svo að skiptir nokkrum tugum metra. Sú skoðun hefur því komið fram, að upptakasvæði sumra grágrýtiseininganna sé að finna í nám- unda við þykkustu hluta þess (sbr. Jón Jónsson 1978). Enn sem komið er, er þó ekki gengið úr skugga unr þetta. Ef satt er, bendir þetta til þess að upptök grágrýtisins séu ekki eins tengd sprungusveimum og upptök annarra hrauna. Árkvarteru kerfin tvö, sem að ofan er lýst, voru virk á tímabilinu frá 2.8- 1.6 miljón ára. Grágrýtið, sem ofan á jarðmyndanir þeirra leggst, er allt rétt segulmagnað (Leó Kristjánsson 1982, munnlegar upplýsingar), þ.e.a.s. með sömu segulstefnu og ríkir á svæðinu í dag. Grágrýtið hefur því runnið sem hraun á þeim tíma, sem liðinn er frá síðustu segulumpólun, fyrir 700 þús- und árum, eða á síðkvarter. III. 4. Lok síðkvarters og nútími — mó- berg og hraun Nútímabergið eru hraun, sem runn- in eru eftir að ísöld lauk og móberg frá síðasta hluta ísaldar. Móbergið er að mestu leyti frá síðasta jökulskeiði. Það er því yngra en grágrýtið. Móbergið finnst í stökum fjöllum og fellum, Iöngum fjallgörðum og jafnvel flókn- um fjallaklösunr, sem hraunin hafa lagst upp að eða runnið umhverfis. Hraunin eru kornin úr fáeinum nú- tímadyngjum og eldborgum en fyrst og fremst úr gígaröðum, sem raðast samsíða á sprungusveimana. Það er ekki vani jarðfræðinga, að tala um nútímaberg, nema það sé myndað eftir að ísöld lauk, þ.e.a.s. á nútíma. Hér er þessi hefð þó brotin, vegna þess að hvort tveggja bergið, móberg síðasta jökulskeiðs og nútíma- hraunin, eru rnynduð í söntu sprungu- sveimunum, þeim sem ennþá eru virk- ir á nútíma og fyrr eru taldir upp. Þó þetta berg skiptist í tvær ólíkar berg- 69

x

Náttúrufræðingurinn

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.