Náttúrufræðingurinn - 1985, Síða 47

Ritfregnir
SKAFTÁRELDAR 1783-1784
Ritnefnd: Gísli Ágúst Gunnlaugsson,
Gylfi Már Guðbergsson, Sigurður Pór-
arinsson, Sveinbjörn Rafnsson og Þor-
leifur Einarsson.
Útgefandi: Mál og menning
Reykjavík, 1984, 442 bls.
Frá því að ég fyrst hleraði að í ráði væri
að gefa út stórt rit um Skaftárelda, þegar
200 ár væru liðin frá því að þeir hófust, hef
ég sjaldan eða aldrei beðið bókar með
meiri eftirvæntingu. Til þess liggja ýmsar
orsakir og þá fyrst og fremst þær að eld-
sveitirnar eru mínir heimahagar. Þar sleit
ég barnsskónum og hlýddi á frásagnir
þeirra eldri um hörmungar, sem af eldun-
um stafaði, sumar að vísu með nokkrum
þjóðsagnablæ, en aldrei án þess að hræra
við hugarflugi.
Og nú er bókin komin, mikið rit og
innihaldsríkt, sérlega eiguleg bók. Hún
skiptist í tvo hluta, fyrri hluti inniheldur
ritgerðir eftir samtals 20 höfunda en hinn
síðari ber yfirskriftina: „Heimildir að sögu
Skaftárelda og Móðuharðinda 1783-
1785.“ Um þann hluta ritsins verður hér
ekki fjallað.
Fremst í bókinni er „Annáll Skaftárelda“
og er hann talsvert nákvæmari en sá sem
birtur var í Náttúrufrœðingnum 37. árg.
1968 og í Árbók F.í. 1983, en hér sem
annars staðar er það frásögn séra Jóns
Steingrímssonar sem er grundvöllurinn.
Við er bætt ýmsu um önnur eldgos al-
mennt, um séra Jón og rit hans ásamt því
fyrsta sem komst á prent um Skaftárelda.
Flest af þessu er þeim vel kunnugt, sem á
annað borð hafa kynnt sér sögu Skaftár-
elda að einhverju marki og það sem um þá
hefur verið ritað. Verðmætar eru upplýs-
ingar um hvernig frásagnir af gosinu kom-
ust fyrst í hendur erlendra vísindamanna.
Kortið er hið sama og það er birtist í áður
nefndri grein í Náttúrufræðingnum.
Nokkrar leiðréttingar hefði mátt gera á
því, en ekki skipta þær máli.
Næsta ritgerð ber yfirskriftina: „Nýtt
kort af Skaftáreldahraunum og Lakagíg-
um.“ Ég skal játa að ekki á ég von á miklu
nýju hvað varðar stærð Skaftáreldahrauns,
en miklu fremur vænti ég nokkurs hvað
varðar gígaröðina sjálfa, því lengi mun þar
mega nokkru um bæta og hún hefur aldrei
verið nákvæmlega kortlögð fyrr. Þar var
nýrra hluta að vænta.
Flatarmál hraunsins er það vel þekkt nú
orðið að ekki var mikilla nýjunga að vænta
hvað það varðar og hefði því verið eðlilegt
að snúa sér fremur að öðrum spursmálum.
Sama gildir raunar um rúmmál þess. Varð-
andi það fást naumast nokkurntíma ná-
kvæmar tölur. Persónulegt álit mitt er að
þykkt hraunsins sé vanmetin á stórum
svæðum eins og t. d. frá Skálarstapa og
austur á Dyngjur og eins á svæðinu austan
við Þverá, en þar heitir líka Dyngja, við
Sandskarðshálsa og víðar. Vel hefði mátt
geta óbrennishólma í hrauninu. Einn slík-
ur, sá stærsti, er austan við Botna, annar
rétt við þjóðveg norðan Eldvatns í Meðal-
landi, Nauthólmar vestur af Leiðólfsfelli
og fleira mætti telja. Að vísu eru þetta svo
litlir blettir að naumast vekja athygli á
korti í þeirri stærð, sem þarna er. Til bóta
hefði verið að liafa kortið í litum, fyrst
ekki var hægt að hafa það stærra. Fyrsti
hluti ritgerðarinnar, sem með kortum og
myndum tekur yfir 10 blaðsíður, fer raunar
í upptalningu á því sem áður er gert á
svæðinu og í öðru lagi endurtekning á
hluta af annál gossins. Það sem nýtt er
rúmast á rösklega fjórum síðustu blaðsíð-
um ritgerðarinnar. Kortið yfir hraunin
veldur vonbrigðum. Gígirnir vestan við
Leiðólfsfell eru enn sýndir sem gervigígir,
en það leiðir ósjálfrátt hugann að því, sem
raunar er harla merkilegt, en það er hvað
hægt er að ferðast um og skoða án þess að
sjá. í ritgerð sinni „Ferð um Vestur Skafta-
Náttúrufræðingurinn 54 (2), bls. 93-96, 1985
93