Náttúrufræðingurinn - 1985, Side 49

kvikuhlaupin í Kröflu hafi smitað út frá
sér. Hvað um 3—4 aðrar gossprungur í
„dal eldanna", og tvær þeirra með veru-
lega aðra samsetningu?
Kortið yfir ösku- og vikurlögin (ég kann
ekki við gjósku nafnið) frá gosinu hefur
áður verið birt. Sammála er ég þeim, sem
telja að öskufall í Skaftáreldum hafi verið
ofmetið, svo lítt áberandi eru öskulögin
strax niðri í byggð. Hins vegar er mikill
vandi að áætla upprunalega þykkt þeirra í
næsta nágrenni eldstöðvanna, því mikið
hefur fokið til. Dænii þekki ég um svo
mikinn storm þarna að upp í 1 m hæð yfir
jörð var ein óslitin vikurhríð, sem tætti
fötin utan af manni og hefði vafalaust orð-
ið að fjörtjóni hefði ekki náðst til skjóls í
einum gíganna. I slíkum veðrum verður
óhemju tilflutningur á efni, og þau eru
ekki fátíð á þessum slóðum.
Um „móðuna" frá eldunum, uppruna
hennar, dreifingu og áhrif er fjallað á skil-
nterkilegan og strang vísindalegan hátt í
tveim ritgerðum. Kortin yfir mannfjölda í
eldsveitunum fyrir og eftir Skaftárelda
gefa glögga mynd af þeim ósköpum, sem
gengu yfir þessar sveitir. Nes í Skaftár-
tungu var samkvæmt korti Sæmundar
Hólm sunnan við Neshól og þar er lítill
óbrennishólmi og í honum garðlag.
Gjarnan vil ég undirstrika niðurlagsorð-
in í ritgerðinni um bæjarrústir. Miklu hefur
verið spillt að óþörfu og þar með gert
ómögulegt komandi kynslóðum að grafast
fyrir verk forfeðranna. Um mannfallið í
Móðuharðindum er fjallað á fordómsfrían
hátt og að strangvísindalegum leiðum, og
minnist ég ekki að hafa séð það fyrr. Það
eru orð í tíma töluð að teknir eru til með-
ferðar sent flestir orsakaþættir þeirra
hörmunga, sem þá gengu yfir þjóðina, en
oftast var skuldinni skellt á einn eða tvo,
eldana og dönsku stjórnina. Mikill fengur
er í svona ritgerð.
Löngum hefur sú skoðun verið ríkjandi
hér á landi að stórnvöld hafi verið svifasein
til aðstoðar við landslýð í þessum hörm-
ungum og vill þá gleymast hversu erfiðar
samgöngur voru á þessum tíma og frétta-
flutningur óljós. Gerólíkar aðstæður í
Danmörku og á íslandi hindruðu réttan
skilning á vandamálunum. Þessum atrið-
um eru gerð einkar góð skil í ritgerð um
viðbrögð stjórnvalda og sýnist mér þau
hafi raunar verið furðu snögg miðað við
aðstæður, eins og nú er í tísku að segja.
Gott dæmi um þetta er að þeir Magnús
Stephensen og Levetzow kammerherra
voru sendir af stað á meðan eldarnir
geysuðu, en komust ekki á leiðarenda fyrr
en árið eftir. Skýrlega er frá því greint
hversu stjórnvöld og landslýður var lítt við
svona erfiðleikum búinn. í því sambandi
hvarflar hugurinn ósjálfrátt að því hvernig
við séum nú í dag viðbúin, jafnvel við
erfiðleikum sem eru smámunir við þá, sem
hér um ræðir. Hvað er t. d. um olíuforða
fyrir norðurhéruð landsins, ef langvarandi
hafnbönn yrðu vegna hafísa og flutningar á
landi hindruðust vegna snjóþyngsla? Það
er auðvelt að dæma liðinn tíma og dæma
hart, en vera miður fundvís á gallana, sem
eru okkur nær. Þær ritgerðir sem á sögu-
legum grundvelli fjalla um ýmsa þætti
þessa tímabils í sögu okkar eru að mínu
mati geysi verðmætar, ekki síst vegna þess
að þar eru dregnar saman staðreyndir, sem
hafa verið öllum almenningi lítt aðgengi-
legar. Mikil vöntun er að rnínu mati það að
ekki skuli í svona bók hafa verið tekið með
sjálft öndvegisritið um Skaftárelda, rit
Jóns Steingrímssonar.
Myndaval í bókinni er yfirleitt gott, en
niðurröðun þeirra dálítið handahófskennd
og klaufalegt að hafa ekki blaðsíðutöl á
litmyndasíðum. Ofrausn má það teljast að
hafa þrjár myndir af rústum Hunkubakka-
bæjarins, tvær í svarthvítu á bls. 133 og
eina litmynd á gengt bls 224. Hefði sú mátt
nægja. Svo oft er búið að birta myndina á
bls. 30 af veginum yfir eystri kvísl Skaftár-
eldahrauns að henni hefði vel mátt sleppa
og láta litmyndina gegnt bls. 209 nægja,
enda er hún miklum mun betri. Myndinni
fyrir neðan liana hefði mátt sleppa.
Vöntun kunnugleika þeirra er myndirnar
völdu og sömdu texta við kemur áþreifan-
lega í ljós, þegar aðgætt er að efri litmynd-
in nr. 12, milli bls. 208 og 209, er sögð vera
tekin til norðausturs og yfir Skaftá og með
Uxatinda í baksýn. Hið rétta er að myndin
er tekin til norðvesturs og tindurinn er
95