Náttúrufræðingurinn - 1944, Síða 32

80
NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
því liægar en þurrt. Ég skal ekki þreyta með því, að nefna
margar tölur, aðeins geta þess, að eðlisvarmi liergtegundanna
er tíegri en vatnsins, og hitna ]j;er þvi að öðru jöfnu fljótar
en það, og þeim mun l)etri hitaleiðendur sem þær eru, þeim
mun hetur standast þær liitabrigðin.
Menn þekkja mæta vel nú orðið á Iivern liáll ýmsir krist-
allar þenjast út við að Iiilna, og menn vita Iiversu mikillar
útþennslu má vænla við ákveðna u])phitun á þeim. En það
er ekki útþennslan sjálf, sem mestu máli skiptir við hitahrigð-
in, heldur hitt, með hve miklu afli kristallarnir íla frá sér þeg-
ar þeir þenjast úl. Þessi þennsluþrýstingur er ærið misjafn,
eftir því liverjir kristállarnir eru, og þegar þess er ennfremur
gætt að hver bergtegund er gjörð af margskonar kristöllum,
getur verkefnið orðið allflókið úrlausnar. En sem meðal þennslu-
þrýstingur allmargra, algengra hergtegunda getur ef til vill
gilt þennsluþrýstingur kvartsins, sem nenmr 545 kg á hvern
flatarmáls sentimetra, sé kvartsið hitað frá 20 stigum og upp
i 60 stig á Celcíus.
Aunað afl, sem vinnur sleitulaust að því að mylja hin föslu
herglög jarðar, þó Jílið herj á, er [rostþennsla valnsins. Hún
byggist á því að þegar vatnið frýs, eykst rúmmál þess, við flest
venjuleg skilyrði. Engar bergtegundlr eru algerlega vatnsþétt-
ar. Þegar vatnið i Iiolum þeirra frýs, þennst það út og gelur
sprengt holuveggina frá sér. Erjósi ]>að í sprungum í berginu,
getur það leitt til þess, að stór björg klofni. Á þennan Iiátl
teksl vatninu með tið og tíma að losa úr berginu kynstrin öll
af dusti, möl og grjóti. Dæmi þessa eru deginum ljósari hér á
landi, sé á annað horð eftir þeim lekið.
Líkl og hitabrigðin, er lTostþennsla vatnsins undir ýmsum
ytri skilyrðum komin. Hennar gætir, sem geta má nærri, mest i
þeim löndum, þar sem oft skiptast á frost og þýður, eins og
t. d. á íslandi. Hún er að verulegu leyti háð gerð bergsinS, liolu-
fjölda þess, lmlustærð og Iiolulögum. Hér á landi virðist straum-
lögótt blágrýti springa af völdum frostþennslunnnar jafnan
í hellur, sem verið geta nokkurrir flatarmálsdecimetrar að
stærð. Dulkornótt blágrýti brýtur frostþennslan hér niður i
smá steinvölur á stærð við bláber og móbergið mylur liún til-
tölulega fljótt í fínkornótt dust.
Þegar vatnið frýs eykst rúmmál þess um 10 af hundraði og
það með svo miklu afli, að til þess að halda því fljótandi jafn-