Neisti - 01.12.1965, Síða 11

arheildarinnar verður reynt að tryggja með
þvi að sjá svo um, að hvert einstakt fyrirtæki
hafi sjálft hag af að virða þá. Innan þessa
ákveðna ramma ( hversu breiður hann verður,
er enn ekki fullljóst) verða þvi áhrif ríkis—
valdsins á efnahagslffið fyrst og ffemst óbein,
reynt verður að nota efnalega hagsmuni hverr-
ar framleiðslueiningar sem millilið. f sem
stytztu máli sagt, „ ökonomiskur " áætlunar-
búskapur kemur f stað " administratff ". '
Hvað snertir einstakar ráðstafanir, sem gerðar
verða f sambandi við framkvæmd hins nýja
kerfis, ber fyrst að geta þess, að eftirleiðis
mun sú fjárupphæð, sem hvert einstakt fyrir—
tæki getur varið til fjárfestingar og launa-
. greiðslu, ekki verða komin undir þvf, hversu
vel það uppfyllir kröfur áætlunarinnar, heldur
undxr brúttótekjum fyrirtækisins sjálfs. Þetta
á að tryggja það, að ekki einungis stjórn
fyrirtækisins, heldur og verkamenn, hafi hag
af áþreifanlegum framförum og ekki aðeins
formlegri uppfyllingu áætlunarinnar, þannig
að fyrirtækin leitist nú ekki lengur við að
setja markið sem lægst, eins og hingað til.
f öðru lagi hljóta lögmál markaðsins, sam-
spil framboðs og eftirspurnar, að öðlast miklu
meira svigrúm en áður, og verður nú reynt að
hagnýta þau f þágu áætlunarbúskaparins, f
stað þess að takmarka verkanir þeirra eftir
fremsta megni, eins og hingað til. f þessum
tilgangi verður afnumið fast verðlag á mörg-
um vörutegundum ( hversu vfðtæk sú ráðstöf-
un verður er erfitt að segja : þó er ljóst, að
hún mun t.d. ekki ná til mikilvægustu hráefna,
ennfremur verður ákveðið hámarksverð á
mörgum vörum ), þannig að markaðsverðið
getur lagað sig eftir framboði og eftirspurn
og hvert fyrirtæki hafi beinan hag af að laga
framleiðslu sfna að þörfum þjóðfélagsins.
Þetta felur auðvitað f sér afneitun þeirrar
kreddu, að áætlunarbúskapur og lögmál
markaðsins séu ósættanlegar andstæður, svo
og annarrar nátengdrar, sem sé að vörufram-
leiðslaá núverandi þróunarstigi sósíalismans
byggist eingöngu á þvf, að ekki hafa enn
verið þjóðnýttar allar greinar þjóðarbúskapar-
ins.
Augljóst er, að hið nýja kerfi mun f mikilvæg-
um atriðum líkjast þvf, sem verið hefur rikjandi
f Júgóslávfu f meira en áratug og reyndar virðist
svo, sem samskonar breytinga sé að vænta f
öðrum Austur-Evrópulöndum ; auk Sovét-
ríkjanna er þar fyrst og fremst um þýzka
alþýðulýðveldið og Búlgarfu að ræða. 1
Póllandi voru ráðstafanir í svipaða átt gerð-
ar fyrir alllöngu sfðan.
Það orkar varla tvfmælis, að hér er um skref
f rétta átt að ræða, og önnur leið var varla
fær. Hins vegar væri rangt að gera sér of
miklar vonir um skjótar framfarir, og ber
margt til þess. Skal hér reynt að benda á hið
helzta.
f fyrsta lagi koma umbæturnar allt of seint.
Kerfið, sem mótað var f Sovétríkjunum á
millistríðsárunum og tekið gagnrýnilaust upp
af öllum alþýðulýðveldunum eftir strfðið,
átti tæplega nokkurn rétt á sér f Tékkósló-
vakfu. Það var miðað við aðstæður vanþró-
aðs lands, sem þurfti að einbeita öllum
sfnum kröftum að skjótri lausn fárra megin-
verkefna og gat hagnýtt til þess f stórum
stíl ónotaðar auðlindir og vinnuafl. Sterkt
miðstjórnarvald var þvf bæði brýn nauðsyn
og auðvelt f framkvæmd. - Aðstæður f
Tékkóslóvakfu voru gerólíkar og hefði þvf
frá upphafi verið þörf sveigjanlegra kerfis.
Tjónið, sem hlotizt hefur af seinlæti stjórn-
arvaldanna til umbóta, er umfangsmeira
en svo, að nýja kerfið ráði bót á þvf á
skömmum ti'ma. - Af umræddri töf má enn-
fremur draga þá ályktun, að sterk öfl standi
gegn öllum róttækum breytingum, og svo
lengi sem ekki verða meiri háttar breyting-
ar á viðkomandi stöðum, er hætt við að sú
mótspyrna haldi áfram. f öðru lagi : Auk
þeirra erfiðleika, sem nú hafa verið taldir
og snerta einkum framkvæmdaratriði, fær
það ekki dulizt, að sjálft hið nýja kerfi fel-
ur f sér alvarlega veikleika. f stuttu máli
virðast þeir fólgnir f þvf, að ekki hafa verið
dregnir af reynslu Júgoslava allir þeir lær-
dómar, sem hún gefur tilefni til. Tekin
hefur verið upp að nokkru leyti samþætting
áætlunar og markaðs, sem Júgóslavar gerðu
fyrstir tilraunir með, en hin hliðin á júgó-
slavneska kerfinu, sem bezt hefur komið
fram f verkamannaráðunum, var vanrækt.
Og enda þótt fjarri sanni væri, að Júgóslav-
ar hafi fundið endanlega lausn á vandamál-
um sósfalfsks áætlunarbúskapar, ber að við-
urkenna, að þeir hafa að minnsta kosti gert
sér fyllri grein fyrir þeim en aðrir. Einmitt
alhliða skilningur á viðkomandi vandamál-
um er það, sem virðist vanta f umbótatil-
raunirnar bæði f Tékkóslóvaki'u og annars
staðar. Akvörðun launa f samræmi við
brúttótekjur hvers fyrirtaekis á að tryggja
það, að verkamenn hafi hag af sem beztum
framleiðsluárangri. Hins vegar hefur ekki
verið minnzt á að skapa þyrfti félagsleg og
pólftfsk skilyrði til að þeir geti haft raun-
veruleg áhrif á stjórn fyrirtækjanna, þ.e. að
þörf væri hér á einhverju f líkingu við júgó-
NBSIT
slavnesku verkamannaráðin ; né heldur, að
eigi ráðstafanir f þá átt að bera einhvern
árangur, er þörf vfðtækra breytinga á öll-
um sviðum þjóðfélagsins - meira lýðræðis
f flokknum o. s. frv.
Vandamál þau, - fyrst og fremst efna-
hagsleg - sem flestöll ríkin f Austur-
Evrópu eiga nú við að strfða ( hvað snertir
alþýðulýðveldin f Asfu, eru aðstæður þar
allt aðrar og annars konar vandamál efst
á baugi) virðast alls staðar sama eðlis og
tvenns konar lausn á þeim möguleg : ann-
ars vegar hin teknokratíska, þ.e. reynt er
að leysa vandamálin ofan frá, án virkrar
þátttöku alþýðunnar, innan ramma hag-
kerfisina eins og án grundvallarbreytinga
á þjóðfélaginu sem heild ; hins vegar hin
demókratfska, sem mundi krefjast stór-
aukins áhrifavalds vinnandi stétta og rót-
tækra breytinga f lýðræðisátt. Enda þótt
fyrri lausnin muni vfðast hvar meira að
skapi stjórnarvalda og geti sennilega fyrst
f stað borið áþreifanlegri árangur, er það,
þegar til lengdar lætur, aðeins hin sfðari,
sem er fær um að tryggja varanlegar fram-
farir f sósfalfskum anda.
★ ★ ★
11