Fálkinn - 08.03.1940, Qupperneq 11

F Á L K I N N
11
Kynbætur nytjajurta mannkynsins
geta vafalaust talist jafngamlar akur-
yrkjunni, Jjví að jafnvel við hina
frumstæðu jarðrækt velja menn oft-
sinnis útsæðið fyrir næsta ár af
bestu og sterkustu plöntunum. En
markvissar jurtakynbætur eru ungar
að árum, enda hófst skilningur
manna á þeim þáttum, er valda út-
iiti og gæðum jurtanna, ekki fyr en
þegar erfðafræðin varð vísindagrein
um siðustu aldamót. Síðan hafa
jurtakynbæturnar og erfðafræðin
fylgst að og haldist i hendur í einu
og öllu og vaxið og efist svo, að jiær
geta talist víðfeðmari en nokkrar
aðrar greinar grasafræðinnar nú.
Ef við reynum að fylgjast með í
ritum síðustu ára um jurtakynbæt-
ur, rekum við fljótt augun i það, hve
gífurlega þýðing þeirra i'yrir heims-
búskapinn eykst ár hvert, og hve
háar upphæðir fara til styrktar þeim
árlega í ýmsum ríkjum heims. Og
þá eigum við bágt með að bægja frá
oss þeirri hugsun vísindamannsins,
sem hjelt þvi fram siðastliðið ár í
rili,að erfðafræðin og jurtakynbæt-
urnar myndu þá öld, sem nú er að
líða, valda umbyltingum, sem verði
að minsta kosti jafnvíðtækar hag-
fræðilega sjeð og iðnbylting síðustu
aldar.
En um leið verður okkur Jjóst, hve
gífurlegir þeir erfiðleikar, sem jurta-
kynbæturnar liafa við að stríða, eru,
og live markvíst verður að vinna að
hverju smáatriði, ef sigra skal þá
erfiðleika með vel liepnuðum kyn-
bótum. Oftsinnis getum við lesið um
stórtækar iðnaðarframfarir, sem voru
einungis mögulegar með' samvinnu
fjölda vísindainanna ólíkra sviða
árum saman. Slikt samstarf er al-
gengt mjög meðal þeirra, er vinna
að kynbótum jurtanna, þótt öll sjeu
vandamálin flóknari þar en í heimi
hinna dauðu vjela. Kynbótastofnanir
víðsvegar i veröldinni strita árum
saman við viðfangsefni, sem enginn
veit, hvort nokkru sinni verða leyst.
og gefa aldrei neinn arð í aðra hönd
þess, er að verkinu vinnur. En sá
hluti viðfangsefnanna, sem leysan-
legur er, nægir þó margfaldlega til
að breyta þjóðarbúskap hinna ýmsu
londa í margfalt hetra horf en hann
var, þegr verkið var liafið.
Það, sem byrjað er með.
Hið nauðsynlegasta fyrir þá, er
vinna að jurtakynbótum, er nákvæm
þekking á breytileika nytjajurtanna.
Rannsóknir síðustu áratuga hafa
leitt í Jjós, að flestar nytjajurtir sam-
anstanda af aragrúa mislikra af-
hrigða, sem menn liöfðu ekki minstu
. hugmynd um áður fyrr. Og við nán-
ari athugun á úlbreiðslu hinna ýmsu
afbrigða hefir komið fram, að fjöl-
breytni hverrar einstakrar tegundar
t er mest á alltakmörkuðu svæði.
Sovjet-vísindamaðurinn Vavilov, sem
hefir manna mest fengist við kerfis-
bundnar rannsóknir i þessum efn-
um, kallar slíkt svæði „genmiðju“
jurtarinnar. Þetta svæði er að áliti
hans og fjölda annara vísindamanna,
sá staður, sem jurtin er ættuð frá,
og þaðan hefir hún síðan dreifst
með mönnunum um allar jarðir.
Hver tegund er vissulega ættuð frá
sinum sjerstaka stað, en á vissum
svæðum er þó sjerlega mikið af slík-
um „genmiðjum“, og þó aðallega i
Suður-Mexíkó, Perú, Abessiniu, Kák-
asus, LitluAsíu, Himalaja, Indlandi
og Suðaustur-Kína. í þessum lönd-
um eru líka til feiknin öll af öðrum
viltum jurtum i gífurlegri fjöl-
breytni. Og þar eru lika oftast til
viltir nánustu ættingjar merkustu
nytjajurta nútímans, en einmitt þeir
geta oft liaft mikla þýðingu við kyn-
bæturnar á vissum eiginleikum nytja
jurtarinnar sjálfrar.
Sú þjóð, sem mesta álierslu hefir
lagt á rannsóknir á fjölbreytni hinna
I
J - Juríakynhæíur núfímans -
eftir Áskel Löue
ræktuðu plantna síðustu áratugina,
eru Sovjetríkin, sem liafa safnað
saman miljónum áður óþektra af-
brigða og stofna til að nota við kyn-
bæturnar. Sem dæmi er liægt að
nefna liað, að sovjet-vísindamenn-
irnir hafa safnað sarnan um 28,000
sýnishornum af ólíkum afbrigðum
af hveiti, aðallega frá Abessiníu og
löndunum vestan og norðan við
Himalaja.
Þekking vor á fjölbreylni jurt-
anna hefir liví vaxið að miklum
mun síðustu árin, þótt enn sje vafa-
laust langt í land til fullkominnar
þekkingar á því sviði vísindanna,
enda eru flestar genmiðjurnar i
löiídum ,sem eru sjerlega óað-
gengileg, svo að enn geta leynst þar
dýrmætir ættingjar þeirra plantna,
er mannkynið lifir að mestu leyti
á i dag.
Þegar kynbæta skal einhverja
nytjajurt, að einhverju leyti, er liest
að byggja á öllum þeim afbrigðum,
eða nánustu ættingjum hennar, sem
þekt eru í veröldini. Og þannig geta
ýmsir þeir stofnar eða afbrigði, sem
eru algjörlega ónotliæf sjálf orðið
að gagni, ef þau Jiafa að geyina ein-
hverja góða eiginleika, sem liægt er
að tengja við aðra góða eiginleika
annara stofna, sem fáanlegir eru við
upphaf verksins.
Vísindin eru, sem stendur á þvi
stigi, að þau vita talsvert, — en þó
fjarri því nóg, — um fjölbreytni
nytjajurtanna. Með aðstoð sjerfræði-
bóka og tímarita um vísindalegar
rannsóknir i grasafræði er öllum vís-
indamönnum þessa sjerfræðisviðs
gert unt að átta sig alveg á ölliun
þeim aragrúa afbrigða, sem eru til
innan sumra liinna ræktuðu plantna.
En það nægir ekki að vita, að af-
brigði vissrar jurtar með vissum
eiginleika, — l. d. kartafla, sem þol-
ir 12° G. frosl, án þess að fella blöð-
in, — sje til einhversstaðar í heim-
inum, og það getur oft verið mikl-
um erfiðleikum bundið, að ná i
sýnishorn þessa dýrmæta grips. Ef
t. d. visindamaður, sem er búsettur
i Norður-Evrópu, veit, að eitthvert
kartöfluafbrigði, sem hann getur
ekki án verið við kynbætur sínar,
vex í Perú eða Bólivíu, er honum
sjaldnast unt að fara í leiðangur til
þessara landa. Oft cr þó hægt að fá
hina umræddu plöntu senda frá vís-
indamönnum erlendis, og ]ió oftast
frá Sovjetrikjunum, þvi að þau hafa
safnað til sín fleiri afbrigðum allra
nytjajurtanna en nokkur öhnur þjóð
veraldarinnar.
Erfðavísindin binda kynbætur sín-
ar á plöntunum ekki aðeins við þær
tegundir, sem ræktaðar eru í land-
inu sjálfu, heldur reyna þau auk
|>ess, að gera sem flestar erlendar
jurtir ræktanlegar við skiiyrði lofl-
íagsins. í Noregi er t. d. reynt að
gera sykurrófnarækt arðbæra nú, og
i Svíþjóð og Þýskalandi er soja-
baunin kynbætt á allan hugsanlegan
hátt. Slikar kynbætur eru oft erfið-
ar mjög, og ósjaldan er árangur
þeirra seinfenginn. En eigi að siður
eru þær mikilvægasta hlið jurtakyn-
bótanna, að minsta kosti i hinum
norðlægu löndum, og hve góður á-
rangur þeirra getur oft orðið á
lilutfallslega skömmum tíma, sjest
best á dæmi sojabaunarinnar.
Hin olíu- og eggjahvituríka soja-
baun er einhver gagnlegasta nytja-
jurt, sem til er, því að afurðir henn-
ar eru nothæfar á svo óvenju fjöi-
breytta vegu, bæði til manneldis og
iðnaðar. í fyrstu var hún eingöngu
ræktuð í Austur-Asíu, og fyrstu til-
raunir með ræktun Jiennar í Evrópu
á 17. öldinni mistókust algjörlega.
Um aldamótin síðustu hófu svo
ameriskar tilraunastöðvar kynbóta-
tilraunir á sojabauninni með svo
góðum árangri, að ræktun hennar í
Bandaríkjunum einuni óx úr 200 fer-
kilómetrum lands árið 1907 upp i
22.000 ferkílómetra árið 1935, og
síðan liefir ræktun hennar aukisl
með enn hraðari skrefum vestur
þar.
Askell Löve.
Sökum þess, að syðri fylki Banda-
ríkjanna liggja álíka norðarlega og
þau iönd, sem sojabaunin er ættuð
frá í Asíu, var frekar auðvelt að
fa suma sofna hennar til að þrífast
þar óbreyta. Og ineð víxlfrjóvgun
milli þeirra og úrvali afkomendanna
tókst síðan, að smáflytja ræktim
sojabaunarinnar æ lengra norður á
bóginn, og áður en varði var unt, að
rækta hana i sumum iönduin Ev-
rópu. Hin síðustu ár hefir tekist að
kynbæta hana svo, að nú er hún
ræktanleg, ef stríð brýst út, i Mið-
Svíþjóð og Eystrasaltslöndunum, og
ef til vill verður hún rætanleg á
Islandi áður en langt um líður.
Erfðavísindin gera líka æ meir
tiiraun til að breyta viltum jurtum í
ræktaðar nytjajurtir, eða gera eldri
nytjajurtir nothæfar til annars en
fyrr. Allir þekkja sögu sykurrófunn-
ar, sem breytt var i nytjajurt i byrj-
un 19 aldarinnar.
Síðustu þrjá áratugina hefir ainer-
ísk kynbótastöð nnnið að kynbót-
um á viltum aðalbláberjum. Árang-
urinn er nú þegar kominn á mark-
aðinn, sem berjalyng, með mörgum
sætum bláberjum, sem eru um 2,5
sm. í þvermál! Af belgjurtunum hef-
ir tekist að gera allmargar viltar
tegundir að gagnlegum fóðurjurtum
siðustu áratugina. Úr venjulegum
tvíbýlisnetlum hafa verið valdir
stofnar með mjög löngum trefjum,
sem notaðir eru í spunaiðnaðinum. Og
auk þess skortir stóriðnað nútímans
viltar plöntur, sem hafa að geyma
viss hráefni, eins oð t. d. togleður.
Strax og slík jurt finst, taka kyn-
bótastöðvarnar til starfa af miklum
móð og tvöfalda eða jafnvel marg-
falda jurtirnar af þessuin efnum á
skömmum tima. Á þennan hátt starfa
stóriðnaður og jurtakynbætur hlið
við hlið í ýmsum hinum suðlægari
löndum jarðarinnar nú á timum.
Aðferðir við kynbæturnar.
Aðferðirnar við jurtakynbæturnar
eru ennþá fyrst og fremst liinar
þrautreyndu gömlu aðferðir, víxl-
t'rjóvgun og allskyns úrval, en auk
þeirra hafa liin síðari ár komið
fram á sjónarsviðið fjöldi nýrra að-
ferða, sem enn standa varla föstum
fótum á velli vísindanna.
Þær reglur, sem fara verður eft-
ii, eru ólíkar, alt eftir þvi, hvort
jurtin, er kynbæta skal, er sjálf-
frjóvgari eða víxlfrjóvgari, eða hvort
henni er fjöigað með fræum eður ei.
All verkið er hæði flóknara og erl-
iðara, ef um víxlfrjóvgara eins og
rúg, maís og rófur er að ræða, lield-
ur en hjá sjálffrjóvgunum cins og
liveiti, höfrum og byggi. Síðustu
tvo áratugina liafa menn því reynt
að breyta sumum víxlfrjóvgurum í
sjálffrjóvgara, þar á meðal rúg og
rófum. Venjulegur rúgur er svo
strangur vixlfrjóvgari, að hann
myndar alJs engin eða aðeins örfá
korn eftir sjálffrjóvgun. En ef nægi-
Jega margar rúgplöntur eru einangr-
aðar, finnast þó ætíð örfáar, sem
gela sjálffrjóvgast, án þess að fjöldi
kornanna í hverju axi minki að
mun. Með gríðarstóruin tilraunum
í fjölda mörg ár hafa t. d. Nilson-
Ehle i Svalöf og Ossenl i Miinche-
berg fengið fram nokkur ])úsund
sjálffrjóvgandi innræktarstofna af
rúg, sem ef til vill verða síðar meir
lil að flytja allar kynbætur rúgsins
yfir á sterkari og betri grundvöll
en völ er á nú. Sumir þessara inn-
ræktuðu slofna liafa að geyma verð-
mæta eiginleika, og aðrir eiginleikar,
eins og t. d. óvenju stór korn, hafa
lcomið fram við víxlfrjóvgun sjer-
stakra stofna, svo að vísindin gera
sjer góðar vonir um prýðilega á-
rangra við kynbætur rúgsins á þess-
um grundvelli. Og nú þegar hefir
verið hafið álíka verk við innrækt-
un ýmissa annara vixlfrjóvgandi
nytjajurta, og vafalaust verður tireyl
ing þeira í sjálffrjóvgara eitl af að-
alverkum kynbótastöðvanna næstu
áratugina.
Ef unt er að fjölga jurt án fræja
með skiftingu, er það til mikils ljett-
is fyrir jurtakynbæturnar, því að á
þann liált er unt að fá að öllu leyti
eins afkomendur frá einni og sömu
plöntu, sem annars myndi ef til vill
mynda fræ að miklu ljelegri ein-
staklingnum. Með aðstoð skiftingar-
innar er því hægt að nota miklu
fleiri breytilegar samstæður Jieint,
og þannig komast hjá öllu því tima-
freka verki, er annars þarf til að
fá fram kynlireina stofna. Síðustu
árin hefir tekist, með aðstoð ýmissa
efna, að fjölga með skiftingu ýms-
iini þeim jurtum, sem áður fjölguðu
sjer nær eingöngu með fræum, og
vísindin gera sjer stórar vonir um
nýtingu þessarar aðferða í stórum
slí).
Frh.
Nýtísku málverk.
Dabbi og Snabbi urðu samferða á
málverkasýningu í Græningjavík.
— Ljómandi er þetta fallegt lands-
lag, sagði Dabbi.
— Flón ertu! Þetta er mannsmynd.
tautaði Snabbi.
— Sjer er nú hver mannsmyndin.
Sjerðu ekki jöklana þarna?
— Sjer er nú hver jökulinn! I>cttn
er hárið!
— En skriðan þarna?
—- Það er snjór.
— Og blómin þarna?
— Það er mislitt hálsbindi.
En nú fanst Dabba taka i hnúkana.
— Við skulum ekki vera að þrefí,
um þetta. Við skulum kaupa mynda-
skrána. Snablii fjelst á það.
Þeir skoðuðu báðir og lásu, við
nr. llfi: Stúlka með súrsíld!