Fálkinn - 28.03.1941, Blaðsíða 4

4
F Á L K I N N
ÁBURÐARVERKSMIÐJA A ISLANDI
í þessari grein skýrir Sigurður Jónasson
forstjóri frð rannsóknnm viðvikjandi ísienskri
ðbnrðarverksmiðjn og kostnaði við hana.
Á árunum 1934 og 1935 Ijet
íslenska ríkisstjórnin gera ýms-
ar athuganir í sambandi við
möguleika á þvi að reisa verk-
smiðju til þess að framleiða á
íslandi köfnunarefnisáburð úr
loftinu eins og það venjulega
er kallað. Það þótti sýnt þegar
búið var að efnagreina skelja-
sand þann, sem mikið er af í
Patreksfirði og viðar annars-
staðar á Vestfjörðum og raun-
ar víða á Suðvesturlandi, að
kalksandur þessi væri ágætlega
nothæfur sem bindiefni, er um
framleiðslu kalksaltpjeturs er
að ræða. Áður hafði ekki verið
gert ráð fyrir þvi, að hjer á
landi fyndist hentugt bindiefni
til þessarar framleiðslu. Um
þetta leyti var verið að undir-
búa virkjun Sogsins og var bú-
ist við að henni yrði lokið á
árinu 1937 sem líka varð. Þess-
vegna þótti mega gera ráð fyrir
"þvi, að nægileg orka yrði af-
gangs í hinni nýju Sogsstöð til
þess að unt yrði að byggja á
henni framleiðslu á tilbúnum
áburði. Til framleiðslu saltpjet-
urs þarf lcalk sem bindiefni, en
köfnunarefni er náð úr loftinu
með rafmagni og breytt i salt-
pjeturssýru og hún síðan „mett-
uð“ með kalki.
Það hafði áður verið um það
rætt, að framleiða á Islandi til-
búinn áburð í stórum stíl til
útflutnings. Þessháttar ráða-
gerðir höfðu einkum heyrst í
sambandi við fyrirætlanir um
stórar vatnsvirkjanir hjer á
landi. Bar mest á þessum ráða-
gerðum á heimsstyrjaldarárun-
um. Dönskum samvinnumonn-
um mun t. d. hafa leikið hugur
ur á því á síðari heimsstyrjald-
ar-árunum að reisa áburðar-
verksmiðju hjer á landi og var
þá tilætlunin að virkja Lagar-
fljót. Var það íslenskur búfræð-
ingur, að nafni Karl Sigvalda-
son, sem einkum mun hafa
vakið athygli dönsku samvinnu-
mannanna á þessu máli. Ýmsar
orsakir lágu lágu til þess, að
ekkert varð úr framkvæmdum,
svo sem hið mikla verðfall eftir
stríðið og einnig breyttar að-
ferðir við að framleiða tilbúinn
áburð.
Við athuganir þær, sem stjórn
in ljet gera 1934 kom brátt í
ljós, að það myndi ekki vera
kleyft eins og þá stóð á, að
framleiða á Islandi, með hagn-
aði tilbúin áburð í stórum stíl
til útflutnings til Evrópu. Kom
ar ýmislegt til greina m. a. það,
að stóru áburðarverksmiðjurn-
ar í Evrópu gátu þá framleitt
árlega þrisvar sinnum meira
magn af köfnunarefnisáburði en
ársnotkun af þeim áburði var í
Evrópu. Voru verksmiðjurnar
hafðar svo stórar af því að
þeim var ætlað að framleiða
sprengiefni á ófriðartímum.
Samkeppni á erlendum mark-
aði við stóru áburðarhringana
var því útilokuð, enda var verð-
ið það lágt t. d. í Danmörku að
íslensk framleiðsla myndi ekki
hafa getað kept þar við þýska.
Við það bættist svo að vöru-
skiftasamningar milli þjóðanna
hindruðu frjálsan innflutning i
ýmsum löndum. T. d. keypti
Danmörk fyrir stríðið allan
köfnunaráburð sinn frá verlc-
verksmiðjum sem voru þýsk
eign en Þjóðverjar keyptu land-
búnaðarafurðir af Dönum í
staðinn. Sá möguleiki var ef til
vill hugsanlegur að hægt væri
að flytja frá Islandi köfnunar-
efnisáburð til Norður-Amerilcu
t. d. Canada. Hefðu vöruskifti á
korni og áburði þannig hugsan-
lega getað komið til mála. Þetta
mál mun þó aldrei hafa verið
rannsakað til hlítar, og máske
ekki mikil líldndi til að sú
rannsókn hefði borið mikinn
árangur.
Það verkefni sem lá þá fyrir,
var að rannsaka hvort unt
mundi vera að framleiða tilbú-
inn áburð á íslandi til að full-
nægja þörf íslendinga eingöngu.
Hvað snerti raforku til slíkrar
framleiðslu, kom fljótt í ljós að
hana var hægt að fá næga frá
hinni nýju Sogsstöð og nægilega
ódýra, en myndi hafa kostað
það, að eftir svo sem 5—10 ár
frá því að áburðarverksmiðjan
var reist, hefði þurft að bæta
við Sogsstöðina einni rafvjela-
samstæðu, sem þá hefði kostað
um eina miljón króna. Þessar
staðreyndir, að fáanleg myndi
næg ódýr raforka og ennfremur
lieppilegt íslenskt bindiefni, þar
sem skeljasandurinn var, virtust
ótvírætt benda í þá átt, að unt
væri, á fjárliagslega tryggum
grundvelli að fullnægja áburð-
arþörf íslendinga með íslenskri
framleiðslu á tilbúnum áburði.
Með öðrum orðum, að hjer á
landi ætti að vera hægt að
framleiða svo ódýran köfnun-
arefnisáburð að það borgaði sig
að reisa áburðarverksmiðju
þrátt fyrir það, að vjer þyrftum
að flytja inn litilsháttar af efni-
vörum til framleiðslunnar og
auk þess hráfosfat og kalisalt.
Við rannsókn, sem gerð var í
Danmörku á því, hvort skelja-
sandurinn væri nothæfur sem
bindiefni, kom í ljós að í hon-
um var um hálfur af hundraði
klór og var það talið til nokk-
urrar hindrunar í fyrstu og að
þurfa myndi að kosta því til
aukalega að þvo klórið burt, en
síðar þegar gert var ráð fyrir
að framl'eiða nær eingöngu
kalkammonssaltpjetur, þótti
þessa þvotts ekki við þurfa.
Svo lítið var talið þurfa af sand-
inum, að kostnaðurinn við hann
yrði innan við fimm af hundr-
aði af framleiðslukostnaði til-
búna áburðarins.
Árið 1930 hafði innflutningur
af tilbúnum áburði verið 3286
tonn, sem kostaði 793 þúsund
krónur. Síðan hafði innflutn-
ingurinn farið minkandi á
kreppuárunum alt niður í hálfa
miljón króna. Það var þó viður-
lcent af forgöngumönnum land-
búnaðarins, að oflitið væri flutt
inn af tilbúnum áburði miðað
við hina raunverulegu þörf
landbúnaðarins og ljet núver-
andi búnaðarmálastjóri t. d.
þannig ummælt í blaðaviðtali
1935, að þörfin fyrir tilbúinn
áburð væri raunverulega um
5000 tonn á ári eða um það bil
helmingi meiri en þá var inn-
flutt. Þessi ummæli hafa reynst
nálægt sanni. Árið 1939 voru
seld hjer á landi 4214 tonn af
tilbúnum áburði fyrir 1138 þús.
kr. Ekki þótti þó ráðlegt að
miða fyrirhugaða áburðarverk-
smiðju við meiri afköst en 2500
tonna framleiðslu á ári. Snemma
á árinu 1935 fjekk ríkisstjórnin
svo mjög vel þektan danskan
efnafræðing, Bengt Wadsted að
nafni til þess að gera nákvæma
áætlun um byggingu verksmiðju
hjer á landi, sem skyldi vinna
2500 tonn af köfunarefnisá-
burði a. m. lc., úr loftinu og
nota íslenskan skeljasand sem
bindiefni. Wadsted er mjög vel
fær og duglegur verkfræðingur
og hefir tekið þátt í byggingu
fjölda stórra verksmiðja víða
um heim*). Verkfræðingur þessi
dvaldi hjer á landi lengi sum-
’) Wadsted er nú forstjóri sœnska
firmans „Diamantbergborrning-Actie-
bolaget í Stokkhólmi. Rekur fjelag
þetta starfsemi sina víða um heim
og borar aðallega eftir olíu og vatni.
ars 1935, rannsakaði allar að-
stæður og lauk við áætlun sína
um haustið 1935. Hann gekk út
frá því að verksmiðjuna skyldi
reisa í eða við Reykjavík. Valdi
hann verksmiðjuni stað á svo-
nefndri Iðunnarlóð þar sem nú
er málningarverksmiðja. Annars
kvað hann fleiri staði í eða í
nánd við Reykjavík geta komið
til mála, en vegna raforkunnar
frá Sogsstöðinni var verksmiðj-
unni valinn staður nálægt
Reykjavík. I áætluninni er geng
ið út frá að reisa verksmiðju,
sem framleiði í byrjun 25000
sekki af kalkammonsaltpjetri
með 20.5% af köfnunarefni, sem
skyldi svara til 500 tonna af
köfnunarefni á ári eða rúmum
4 kílóum á hvern íbúa á íslandi.
Til samanburðar má geta þess, að
Danir fluttu þá inn köfnunar-
efnisáburð sem svaraði 10 kg.
á hvern íbúa.
Verksmið,jan var ráðgerð
þannig að hún gæti framleitt
þetta magn á 8—9 mánuðum
með þrískiftum vinnutima á
sólarhring. Ef verksmiðjan væri
rekin alt árið, yrði auðveldlega
hægt að auka framleiðsluna um
50% eða framleiða árlega 3700
—3800 tonn af kalkammonsalt-
pjetri. Þá var einnig gengið út
frá því, að framleiða mætti, ef
verksmiðjan væri notuð til fulln-
ustu 2500 tonn af lcalkammon-
saltpjetri og 1000 tonn af nít-
rophoska. Þegar áætlunin var
gerð, kostaði kalkammonsalt-
pjetur 22.70 pokinn, 100 kg., en
áætlunin gerir ráð fyrir, að
framleiðslukostnaðurinn yrði kr.
19.70 pr. 100 kg. Var samkvæmt
minstu áætluninni því um 75
þúsund króna sparnað að ræða
á ári. Væri hinsvegar framleidd
3500 tonn af kalkammonssalt-
pjetri, gat framleiðsluverð á 100
kílóa poka af kalkammonssalt-
pjetri komist niður í kr. 15.30
100 kg. pokinn og var því um
259 þús. króna árlegan sparnað
að ræða. Með því að framleiða
10.000 poka af nítrophoska með
kalkammonsaltpjetrinum, hefði
hefði verið hægt að komast með
verðið niður úr 34 krónum í
25.34 krónur fyrir hvern 100
kílóa poka af nítrophoska.
Gert var ráð fyrir að verlc-
smiðja þessi myndi kosta þá
um 1V2 miljón króna. Var gert
ráð fyrir að það tæki 14—16
mánaða tíma að reisa slíka
verksmiðju og liefði verið hægt
að hafa verksmiðjuna fullbygða
á árinu 1938, ef tekin liefði ver-
ið sú ákvörðun að hefjast handa
um byggingu hennar á árinu
eftir að áætlun verkfræðingsins
lá fyrir.
Framleiðsluaðferð sú, sem