Fálkinn - 10.12.1943, Blaðsíða 5

FÁLKINN
i
land, og Eggert er einn af ástmögum
þjóðarinnar og hennar mikli við-
reisnarmaður meðan hans stuttu
starfsœfi naut við. Kom ferðabókin
lil á dönsku árið 1772, að Eggerti
látnum, og síðan á þýsku, frönsku
og ensku, nokkuð stytt á síðusfu
tveimur málunum. En á íslensku
hefir liún ekki birst fyrr en nú í
ár, þó merkilegt megi virðast. Og
hvorki eru það menningarsjóðir nje
starfandi bókaútgefendur, sein ráð-
ist hafa í þessa útgáfu og rekið af
þjóðinni slyðruorðið, heldur tveir
ungir áliugamenn, Haraldur Siguðs-
son og Helgi Hálfdánarson.
Þetta er mikil bók, um 750 síður
í tveimur bindum, auk sjerprentaðra
koparstungumyndanna, sem voru í
dönsku útgáfunni, en þær voru alls
51. Er það Steindór Steindórsson
mentaskólakennari á Akureyri, sem
hefir þýtt bókina, og skrifar liann
rækilegan formála fyrir henni. Segir
þar m. a. frá því livernig lnin varð
til. Þeir Eggert og Bjarni höfðu ferð-
ast um landið árin 1752—57, en því
loknu tók Bjarni við iandlæknis-
embættinu á íslandi, en Eggert sat
næstu jirjú ár í Kaupmannahöfn og
starfaði að ferðabókinni; siðan vann
hann áfram að henni í Sauðlauksdal
næstu fjögur ár, til 1764, og safnaði
miklu efni til viðbótar, en .hvarf
þá aftur til Kaupmannahafnar og
lauk við handritið þar, árið 1766.
En tveimur árum síðar druknaði
liann á Breiðafirði. Það urðu þeir
Jón Eiríksson og Gerhard Schöning
prófessor, sem sáu um útgáfu Ferða-
bókarinnar fyrir Visindafjelagið, en
ýmsir aðrir áttu þó hlut að.
Vísindafjelagið fól þeim Eggerti
og Bjarna að safna allskonar upp-
týsingum um landið og náttúruríki
þess, svo og um daglega háltu og
venjur. Þetta átti því að verða hvort-
tveggja í senn drög til íslenskrar
náttúrufræði og til íslenskrar menn-
ingarsögu. Má sjá þetta nokkru nán-
ar með því að líta yfir undirfyrir-
sagnir einhvers kaflans. Hjer er t.
d. innihald kaflans um Snæfellsnes-
sýslu:
Lega Snæfellsness — Ferð til Snæ-
fellsjökuls — Ferð til Drápuhlíðar-
fjalls — Um ölkeldur — Loft og veð-
urfar — Jarðvegstegundir — Stein-
tegundir — Stein- og málmefni —
Gróður — Fótkið — Aðalstörf
manna — Um fiskveiðarnar — Dýr-
in — Ýmislegt merkilegt um nátt-
úruna — Ýmislegt merkilegt um
fólkið.
Þeir fjelagar ferðuðust ekki aðeius
um bygðir heldur gengu þeir og á
fjöll, en það þótti bíræfni í þá daga.
Sjerstaklega skoðuðu þeir ýms nátt-
úrufyrirbrigði, sem einkenna ístand,
svo sem hveri og laugar, og könn-
uðu þau efni steinarikisins, sem lik-
legt þótti að mætti gera arðberandi.
Því að í þá daga beindist hugur
stjórnarinnar einkum að þvi að geta
komið lijer upp námugrefti á grund-
velli ýmsra jarðefna, í stað þess að
reyna að koma fótum undir jarð-
rækt og sjávarútveg. Eggert Ólafs-
son var þar þó undantekning, hann
trúði á hóndann og starf hans og
merkileg eru þau nýmæli, er þeir
beittu sjer fyrir í garðrækt, hann og
síra Björn í Sauðlauksdal, sem rækt-
uðu í laukagarði ýmislegt það græn-
meti, sem nú er farið að rækta á
ný hjer á landi,, eftir hálfrar ann-
arar aldar svefn í málinu.
Það er nú svo um ýmislegt af
náttúrufræðilegum athugunum þeirra
Eggerts og Bjarna, að það er nú úr
gildi fallið. Þeir höfðu að bakhjarli
náttúruvísindakenningar sinna tíma,
sem eigi hafa staðist tímans tönn
en orðið að víkja fyrir nýjum upp-
götvunum og nýrri þekkingu. En
eigi að síður eru jiessar atliuganir
mikils virði, m. a. fyrir það hve
vel Jiær lýsa viðhorfi mannsins til
náttúrunnar.
Um liitt er meira vert, hvernig
Ferðabókin og starf þeirra Eggerts
og Bjarna liefir varðveitt ómetanleg-
an fróðleik um alda'rhátt 17. aldar
og enda fyrri tima. Þar geymist
merkasti menningarsögukafli, sem
skráður hefir verið á íslensku. Og
þeim, sem halda því fram að ver-
öldin,-og þar með talið ísland, standi
í stað, ælti að vera það nokkur fróð-
leiksauki að lesa Ferðabókina. —
Kyniia sjer lífskjörin, húsakynnin,
fatnað og mataræði landsbúa þá.
Kynna sjer trú þeirra og hjátrú
þeirrar aldar, sem áleit það hálf-
gerða villutrú að trúa ekki á drauga
og forynjur. Svo ramaukin er mynd-
in, sem Eggert gefur af menningar-
lífi þjóðarinnar, að lnin gelur ekki
gleymst, og þó er lhin dregin með
línum, sein eiga ekkert skylt við
öfgar. Og reynt að skýra ástæður og
uppruna alls sem fyrir ber, og sag-
an þá stundum rakin alla leið aftur
í heiðni. Hjer er það hinn upplýsti
maður, sem lítur yfir andlegt ástand
samtíðarmanna sinna, ekki til að
skopast að þeim, heldur til þess að
bera fram varnir fyrir þá.
Eggert tekur eftir öllu. Hann skýr-
ir frá mismun þeim á framburði
tungunnar og orðaváli, sem tíðkast
í mísmunandi landsfjórðungum, seg-
ir livar málið sje best talað og því
um líkt. Ekkerl mannlegt er honum
óviðkomandi. Og þó að jarðfræðilýs-
ingar hans sjeu úreltar, þá munu
atliuganir jiær, er liann gerði bæði
í grasafræði og dýrafræði liafa verið
ærið góð lindirslaða undir þann
fróðleik í þessum greinum, sem
svo mikið hefir hæst við síðan og
enn á eftir að hætast við.
Mataræði almennings er eill af
þeim efnum, sem Eggerl skrifar
hvað ítarlegast um, og má eflaust
margt af lionum læra í því tilliti,
einkum að því er snertir notkun
innlendra efna. Nú á síðustu árum
eru menn á ný farnir að skilja hve
mikil búbót og liollusta sje í því að
nota fjallagrös, söl og ýmsar inn-
lendar kál- og súrutegundir.
Það þykir liverri þjóð holt að
þekkja sjálfa sig og glata eigi tengsl-
um við fortíð sina. Þjóðin hefir lif-
að af fram á þennan dag vegna þess
að hún glataði ekki tengslum við
hókmentir sínar. En sama gildir
auðvitað um aðra þætti menningar-
innar. Ferðabólc Eggerts og Bjarna
er og verður vafalaust á komandi
öldum einn sterkasti hlekkurinn í
þeirri festi, sem tengir saman nútið
og fortið. Hún hefir til þessa ver-
ið íslendingum fleslum liulinn fjár-
sjóður. Nú hefir sá sjóður verið graf-
inii upp og kemur í fyrsta sinn ís-
kndingum fyrir sjónir á þeirra eig-
in tungu. Vel sje þeim, sem iinnn
að því verki.
A LÞINGISHÁTÍÐIN 1930 hefir nú
eignast sína sögu, skráða af
próf. Magnúsi Jónssyni alþingis-
manni, sem var einn þeirra sjö er
sæti átlu í Alþingishátíðarnefndinni.
Hafði nefndin ætlast svo til að skráð
væri rit um Alþingishátíðina
skömmu eftir að henni lauk, og fal-
ið próf. Magnúsi Jónssyni og Pjetri
G. Guðmundssyni að annast undir-
búning þessa rits. En ráðamenn
þjóðarinnar tóku dræmt i þetta og
drógu það á langinn, uns málið
sofnaði svefni hinna rjettlátu.
En eigi alls fyrir löngu vakti
bókaútgáfan „Leiftur“ máls á því,
við Magnús Jónsson, að hann skrif-
aði sögu Alþingishátíðarinnar og
,,Leiftur“ gæfi út. Og nú er bókin
komin, mikið og glæsilegt rit í
stóru broti, með á þriðja liundrað
mynda frá liátíðinni og af ýmsum,
sem við hana voru riðnir. Margt
af hátíðarmyndunum liefir aldrei
komið fyrir almenningssjónir áður
og eigi lieldur af minjagripum þeim
og ávörpum, sem sendimenn er-
lendra þinga og fulltrúar ýmsra
fjelaga og stofnana fluttu Alþingi
um hátiðina. Öllum þorra manna
er ókunnugt um margt af þessu,
jafnvel Reykvikingum, og væri eigi
ástæðulaust að hafa sýningu á þessu
við tækifæri, þó að myndirnar í
Alþingishátíðarsögunni bæti mjög úr
því að þær eru snildarvel teknar.
Höfundur skiftir bókinni i þrjá
aðalkafla. Sá fyrsti segir frá drög-
unum til Alþingishátiðarinnar og
undirjjúningi hátíðarnefndarinnar og
þeirra, seni hún hafði sjer til að-
sloðar. Tekur liessi kafli yfir nær-
felt þriðjung bókarinnar. Næst kem-
úr ítarleg lýsing á sjálfri hátiðinni,
hátiðardögunum þremur og „eftir-
leiknum“ fjórða daginn, sem liöf.
kallar svo. Er þetta lang lengsti kafl-
inn enda eru i honum flestar þær
ræður og ávörp, sem flutt voru
hátíðardagana, svo og liátíðarljóðin
þrenn, sem verðlaun fengu, textinn
að sögulegu sýningunni, sem þeir
prófessorarnir Ólafur Lárusson og
Sigurður Nordal sömdu, og ýmislegt
fleira. Loks er i þriðja kaflanum —
„Ýmislegt, sem fram fór um Alþing-
ishátíðina“, sagt frá gjöfum þeim og
ávörpum, sem Alþingi hárust, mót-
um þeim, sem lialdin voru um og
kringum hátiðina, sýningum, liáskóla
fundi og doktorakjöri. Leiksýningu
(Fjalla-Eyvindi) og loks umsögnum
ýmsra um Alþingishátíðina. — Hefði
verið æskilegt, að sá þáttur hefði
verið hafður nokkuð lengri.
Hjer er saman komið á einn stað
flest það, sem almenningur óskar að
geyma sjer í minni um þessa merki-
legustu hátíð, sem haldin hefir verið
á íslandi. Höf. getur þess, að þó
hefði sagan getað orðið itarlegri,
ef hún hefði verið skrifuð fyrr, og
er það sennilegt. Því að þó að blöð-
in hefðu sig öll við að lýsa hátíðinni
sem best jafnóðum, þá lilaut þeim
vitanlega að sjást yfir margt, sem
gjarnan hefði mátt halda til haga,
og er sist að furða sig á því, jafn
margir viðburðir gerðust samtímis
þessa minnisverðu daga. En höf.
getur jiess, að auk þeirra gagna,
sem geymst hafa um hátíðina hjá
ritara nefndarinnar og framkvæmda-
stjóra liennar, hafi liann, auk eigin
minnis, einkum stuðst við blöðin.
Alþingisliátiðarsaga er bók, sem
margir munu vilja eiga. Útgefand-
inn hefir ekkert sparað til þess að
gera liana sem best úr garði og liöf.
var manna best til þess fallinn að
taka bókina saman.
1_J ORNSTRENDINGABÓK heitir
-* glænýtt rit, sem Þórleifur
Bjarnason hefir samið, en Þorst.
M. Jónsson á Akureyri gefið út. í
fyrra kom út Barðstrendingabók,
samantekin af ýmsum góðum mönn-
um, en hjer er aðeins einn maður
að verki, Hornstrendingur að ætt
og uppruna, þó að eigi sje hann
framar búfastur á ættarslóðunum.
Og styðst liann mjög við frásagnir
afa síns, Guðna Kjartanssonar, sem
hlýtur að liafa verið hinn mesti
sagna- og fræðaþulur. Honum til-
einkar höf. bókina. Sögurnar, sem
afi sagði höfundi — eða máske
fremur skrásetjara —■ þeirra, urðu
undirstaða ]iess, að bókin varð tii.
Land og lif nefnist fyrsti þáttur
Hornstrendingabókar. Segir þar frá
staðliáttum, samgöngum, útræði og
viðburðum úr daglegu lifi manna.
Mörgum mun vera forvitni á að
lesa þessar lýsingar, því að löngum
hefir það verið trú manna, að líf
fólks á Hornslröndum væri ineð
mjög öðru móti en annara lands-
manna. Þeir liafa lönguni verið
afskektir, en þó tæplega eins og t. d.
Öræfingar, því að Hornstrendingar
eiga samgöngutæki á sjó en liinir
ekki. — Baráttan við björgin lieitir
næsti þáttur, og segir þar einkum
frá bjargsigi og afrekum „fygling-
anna‘; svo nefna Hornstrendingar
sigmcnn sína. Það sem segir í þess-
uni kafla mun vera flestum lands-
búum algert nýnæmi, og' stórfróð-
legt aflestrar óg átakanlegt um leið,
þar sem segir frá slysförunum, sem
oft sigldu í kjölfar liinnar áhættu-
sömu atvinnu. En fuglatekja og
eggja var atvinnugrein Horiistranda-
búa og hún eigi ómerk. — Þá er
siðasti kaflinn, sem höf. nefnir
Dimmu og dulmögn. Þetta er í raun
rjetlri sjálfstætt þjóðsagnasafn, er
sýnir að á Hornströndum hefir ver-
ið góður jarðvegur fyrir ýmiskon-
ar hjátrú, enda þrífst hún best í
fámennum sveitum og afskektum,
undir snarbröttum fjöllum með
brinisog undir rótunum, þar sem
mikið er um hættur og slysfarir.
Þar var jafnan hægurinn hjá að
varpa sökum á drauga og galdra-
menn, þegar eðlilegar skýringar
skortir, því að fátl segir af einum.
Það sem lijer hefir verið sagt af
efni Hornstrendingarbókar ætti að
gefa nokkra liugmynd um, að það sje
óvenjulegt og nýstárlegt. En um liitl
er ekki ininna vert, að höfundur-
inn kann að segja frá. Framsetn-
ing lians öll er eins og í bestu þjóð-
sögu og stilíinn viðfeldinn og fág-
aður. Bókin flytur landslýð öllum
ný kynni af einum afskektast út-
kjálka landsins og þau kynni verða
til ánægju.