Fálkinn - 06.09.1946, Blaðsíða 4

4
FÁLKINN
Dæmdur til dauða. — IJér sést Jon
Anlonescu, hershöfðingi, fyrrum ein-
rœðisherra Rúmeníu, á mektardögum
sinum. Hann er í könnunarferð á
vígstöðvunum. Þjóðardómstóll í Búka
rest hefir nú dæmt hann til dauða
fyrir samvinnu við nazista.
Nýir einkennisbúningar. - Bæði liðs-
foringjar og óbreyttir hermenn inn-
(ui breska hersins hafa nú fengið
nýja einkennisbúninga. Þeir eru
(lökkbláir, og verða notaðir þar,
sem hinn gamalkunni brúnleiti her-
búningur (battledress) á ekki við,
t. d. í leyfum, við hersýningar og
ýmisskonar hátiðleg tækifæri.
Vínarbörn til Sviss. — Aljjjóða Rauði
krossinn ætlar nú að senda 10.000
börn frá Vín til Svisslands, þar
sem þau fá að dvelja í þrjá mánuði
til þess að ná sér eftir skortinn og
s t yrjcd d arógn irnar. Ilér sést vin-
gjarnlegur Rauða kross foringi líta
á passa barnanna við broltför þeirra.
Heimsklukkan í Greenwich
AÐUR en Columbus kom til
Ameríku voru siglingar
aðallega á Miðjarðarhafi
„með löndum“ og menn hættu
sér ekki út á rúmsjó. Þessvegna
töldust siglingar lil Islands,
Grænlands og Yínlands til und-
antekninga og þóttu afrek. En
þegar landkönnunarferðir hóf-
ust fyrir alvöru í lok 15. aldar
urðu skipin að hætta sér óra-
leiðir um slóðir, þar sem aðeins
sást himinn og haf. Varð þá að-
kallandi þörf á því, að skipin
gætu ákvarðað hvar þau væru
stödd. Mörg skip týndust og
margar skipshafnir dóu úr
liungri og þorsta eingöngu al'
því, að þær vissu ekki hvar
þær voru staddar. Það var alls
ekki sjaldgæft að skip væru að
villast svo sem 40 - 50 sjómílur
frá ákvörðunarstaðnum. — —
Spánn var fyrsta landið, sem
hafði hagnað af fundi Ameríku
og þessvegna var ])að þar, sem
menn fundu fyrst til þessarar
vöntunar. Því var það, að árið
1598 hét Filippus II. Spánarkon-
ungur 100.000 kr. verðlaunum
þeim manni, sem gæti fundið
aðferð til að ákvarða stöðu
skipa, sem ekki sæu til lands.
Og nokkru síðar hétu Hollend-
ingar 30.000 flórina verðlaun-
um fyrir það sama. Þá var veldi
Spánverja að hnigna á hafinu;
England var orðið hætlulegur
keppinautur um yfirráðin í
Vesturheimi og fór að finna
þörfina á staðarmælingum.
Það var mestum erfiðleikum
bundið að finna lengdarstigið.
Snúningur hnattarins um öxul
sinn, sem veldur því að manni
sýnist sól og stjörnur færast
yfir himinhvolfið á hverjum
sólarhring, sýndi fasta punkta
á norður- og suðurhimninum
— í beinni framlengingu jarð-
öxulsins — og með miðunum á
þá punkta var auðveldlega hægt
að ákvarða breiddarstigið, þ. e.
hve norðarlega eða sunnarlega
maður var staddur. En hins-
vegar er enginn fastur depill
til á himinhvelinu, sem hægt
er að miða lengdarstigið við,
þ. e. hve austarlega eða vestar-
lega maður var staddur. Nú á
tínmm þykir þetta auðvelt mál,
þvi að það er hægur vandi að
sjá, hvenær sólin er í hádegis-
stað á þeim hletti, sem maður
er staddur á, og sjómaður getur
Á jóladaginn 19)5 fór einkennileg athöfn fram í stjörnuturnin-
um í Greenwich. Þá var vígð ný klukka, sem tekur fram öll-
um sigurverkum heims, fyrsta klukkan, sem mælir 1 þúsund-
asta úr sekúndu. — Hér segir ýmislegt frá stofnuninni þar. —
alltaf ákveðið það. Hafi liann
svo ldukku, sem sýnir tímann
á þeim stað, sem lengdarstigin
eru talin frá, er auðvelt að finna
lengdina á hverjum stað sem er,
svo framarlega sem sést til sól-
ar um hádegið. Sýni klukka,
sem gengur eftir Greenwich
meðaltima, t. d. 3 þegar sólin er
í hádegisslað, þá táknar það,
að maðurinn sem lítur á liana
er staddur 45 lengdarstigum
fyrir vestan Greenwich, þvi að
jörðin snýst sem svarar 15 stig-
um á liverjum klukkutíma. —
Þetta er einfaldasta aðferðin
til staðarákvörðunar, sem sjó-
menn nota í dag. En í gamla
daga var þetta eklci eins auð-
velt, vegna þess að áreiðanlegar
klukkur vantaði.
Margir reyiidu að vinna til
verðlaunanna, en flestar tillög-
urnar voru einskis virði og sum-
ar hein fásinna. Franskur æfin-
týramaður gaf sig t. d. fram
og sagðist liafa fundið aðferð
til að mæla lengdarstigið, en áð-
ur en Karl II. Englandskonung-
ur horgaði honum verðlaun, er
hann hafði lieitið, lét hann
nefnd sérfræðinga athuga til-
lögurnar. Byggðust mælingarnar
aðallega á athugunum á tungl-
inu. Einn nefndarmanna var
])resturinn John Flamsteed, sem
þá var orðinn frægur stjörnu-
fræðingur. Hann lagði til að ít-
arlegar athuganir færu fram á
tillögunni árum saman. Varð
þetta til þess, að Karl konung-
ur afréð að stofna stjörnufræði-
stofnun, og skipaði Flamsteed
forstöðumann hennar.
Hinn frægi húsameistari C.
Wren, sá sem teiknaði St. Pauls-
kirkjuna og fjölda annara
kirkna í London, var fenginn
til að ákveða stað handa stofn-
un þessari. Hann valdi hæsta
hólinn í Greenwich Park. Efni
og verkalaun skyldi „greiðast
með þvi fé, er koma kynni í
vorar liendur fyrir sölu á gömlu
og gölluðu púðri, og má ekki
fara fram úr 500 sterlingspund-
um,“ en Flamsteed fékk em-
hættisheitið kgl. stjörnuskoðari
og 100 punda árslaun, ásamt
skipun um „að finna hin lang-
þráðu lengdarstig á ýmsum
stöðum lmattarins, siglingar-
kúnstinni til fullkomnunnar.“
En með þessari útnefningu
hófust erfiðleikar Flamsteed. í
þrettán ár starfaði hann svo að
segja einn að verkefninu’ og
leiðbeindi jafnframt nokkrum
nemendum í stærðfræði og
stjarnfræði til að hafa ofan i
sig að éta. Áhöldin, sem hann
hafði sextant, með sjö feta rad-
ius, og önnur minni, sem hann
smíðaði sér sjálfur. Þegar faðir
lians dó, 1688, batnaði efnahag-
ur lians svo, að hann gat ráðið
til sín verkfærasmið, sem hét
Abraham Sharp, og setti nú upp
stein-„kvadrant“, sem bann not-
aði mest við mælingar sínar.
Flamsteed hefir tvímælalaust
verið mikill stjarnfræðingur, og
hann á heiðurinn af ýmsum um-
bótum i hagnýtri stjarnfræði,
sem stjarnfræðingar nota sér
þann dag í dag.
I. Newton, könnuður þyngd-
arlögmálsins, var þá nýlega orð-
inn frægur, og vildi hafa sam-
vinnu við Flamsteed. En von
bráðar lenti í stælum milli þess-
ara tveggja vísindamanna. —
Flamsteed var afbrýðisamur og
vildi fyrir livern mun ekki, að
aðrir gætu eignað sér lieiður-
inn af uppgötvunum þeim, sem
hann var að vinna að. Loks dó
liann, gamall og vonsvikinn,
áður en ný og aukin útgáfa af
riti hans „Historia celeslis Brit-
annica“ var komin út. Það var
aðeins um einn mann að gera,
sem hafði lærdóm til að taka
við embætti hans: Edmond
Halley, prófessor í stjarnfræði
við Oxford-háskóla, þann sem
lialastjarnan mikla er kennd
við. Hann var orðinn 63. ára
þegar liann tók við embættinu,
liafði ferðast víða um lönd og
rannsakað jarðsegulmagn, líka
liafði hann reiknað út braut
halastjörnu sinnar og sagt fyrir
hvenær hún sæist næst, nfl. ár-
ið 1758, en þá var Ilalley dauð-
ur fyrir 16 árum.
Ásamt aðstoðarmanni sínum
og eftirmanni, Bradley, endur-