Fálkinn - 22.06.1964, Qupperneq 15

VAR GIGTVEIK OG SEIN
LUÐ AÐ FLEIRA EN ÞVÍ“
Flestir kannast við kvæðið Jörundur eftir skáldið Þorstein
Erlingsson. Skáldið lýsir þar valdatíma Jörundar hunda-
dagakóngs á skoplegan hátt, en fléttar inn í yrkisefnið
ýmiss konar frásögnum af atburðum, er gerðust hér á landi
sumarið 1809. Meðal annars víkur skáldið að hjúskaparleyfi
Hákonar hreppstjóra í Kirkjuvogi í Höfnum. Skáldið kveður
svo:
Svo var það hann Hákon, hann kom með sín kvein
þar kóngseyru Jörundar í,
því konan hans gamla var gigtveik og sein,
og gölluð að fleira en því.
Hann sagði það væri almennt, ef svona stóð á.
að sambúðin dofnaði þar,
því vildi hann nú mega sér meðkonu fá,
sem meira til frambúðar var.
Og Jörundi leizt þetta lítilþæg bón
og leyfði honum smámuni þá
En bændurnir urðu nú ólmari en ljón
og ætluðu Jörund að flá.
Þeir vildu ef það fengi ekki öll fjörmenni lands,
þá fengi það alls ekki neinn.
En Hákon lét vel yfir valdstjórnan hans
og víkkaði bólið sitt einn.
Þessi skoplega frásögn skáldsins af hjúskaparmálum Kirkju-
vogshreppstjórans, er byggð á skýringum og frásögnum
sagnfræðinga og samtíðarmanna á giftingarmáli Hákonar
í Kirkjuvogi. Jón Espólín segir svo í Árbókum íslands: „at
Hákon Vilhjálmsson í Kirkjuvogi vildi eiga tvær konur, ok
hafdi Jörgensen leyft honum.“ Gefur sagnaritarinn í skyn,
að hér hafi í raun réttri verið um tvíkvæni að ræða.
Sýslumannsfrú á Austurlandi ritaði endurminningar sínar
frá þeim árum, er Napóleonsstyrjaldirnar geisuðu. Hún heldur
Því fram, að Jörundur hundadagakóngur hafi ætlað að
koma á tvíkvæni hér á landi. Þessar skoðanir eru alrangar.
Bak við giftingarleyfi Hákonar Vilhjálmssonar er mikil
saga, saga harms og rauna í ásta- og hjúskaparmálum, og
jafnvel tilraun til að koma á mildari lögum í þessum efnum
í landinu. Saga þess er sem sé allt önnur sé hún skoðuð niður
í kjölinn og rakin eftir þeim heimildum, er til eru. Hér
mun ég leitast við að gera það, eftir því sem ég hef tök á
í stuttri grein.
2.
Suðurnes hafa löngum verið afgerandi um auðsæld í þjóðar-
búið. En þrátt fyrir það hefur þar löngum verið fátækt
mikil með alþýðu. Fyrr á öldum sóttist kirkjan og konungs-
valdið löngum eftir afrakstrinum af framleiðslu fólksins á
Suðurnesjum. Þessir aðilar hirtu meiri hlutann af aflanum.
Eftir að einokunin komst á bættist þriðji aðilinn við til
arðráns, þar sem' voru einokunarkaupmennirnir. Bændurnir
á Suðurnesjum voru skyldaðir til að róa á kóngs- og staðar-
skipum fyrir sáralítið kaup. Á þennan hátt fleytti Dana-
konungur rjómann ofan af afrakstri fólksins um öll Suðurní
allt frá Seltjarnarnesi og suður með öllum sjó allt austur
til Grindavíkur. Alls konar kvaðir voru lagðar á bændur,
hjáleigumenn og húsfólk við Faxaflóa, og er jafnvel erfitt
að festa reiður á þær allar. En þrátt fyrir allt, safnaðist
þangað fólk til vers og ábúðar, sérstaklega eftir hörmungai
og hallæri um og eftir miðbik 18. aldar. Aðflutta fólkið
samlagaðist vel innfædda fólkinu á Suðurnesjum, og
varð undirstaða þróttmikilla kynslóða, er bauð fátækt og
allsleysi birginn. Þetta fólk tók vorboða hins komandi tíma
með dugnaði og framsækni, er birtist í tilkomu fríhöndlun-
arinnar. Framsýni og atorka einkennir starf sjómanna
og útvegsbænda, eftir að þeir fengu aukið athafnafrelsi síðustu
ár 18. aldarinnar.
Fyrr á öldum voru oft ríkir og voldugir bændur á Suður-
nesjum, er áttu auð sinn og völd undir sjávarútvegi. Á
seinni öldum dró mjög úr auði bænda á þessum slóðum,
sakir yfirgangs konungsvaldsins og einokunarkaupmann-
anna. En eftir að fríhöndlunin komst á, tók brátt að rofa til,
og sjávarútvegurinn varð aftur undirstaða og ríkidæmi
útvegsbænda og framförum um Suðurnes, sérstaklega suður
með sjó.
Suður á Rosmhvalanesi varð til á fyrstu árum fríhöndl-
unarinnar talsvert framtak til nýrra átaka í útvegi og
verzlun, byggt á fornum grunni, en endurlífgað af hugsjónum
nýrrar stefnu í atvinnu- og viðskiptamálum. Aukin byggð
á nesinu síðustu áratugina, varð þar haldgóð undirstaða.
Innflutta fólkið hafði flest vanizt sjómennsku þar syðra frá
unga aldri, komið þangað fyrst -sem vermenn. Flest var
innflutta fólkið af Suðurlandi, en einnig lengra að. Það
tengdist Suðurnesjafólkinu og varð því samgrófið á allan hátt,
en flutti í lífsstarf þess nýjan þrótt, er varð til framsækni
og framfara.
Verzlunarstaðurinn forni á Rosmhvalanesi, Básendar, hafði
hvað eftir annað orðið fyrir afhroði af sjávarflóðum
seinni hluta 18. aldar, og gjöreyddist loks í einu slíku flóði
í ársbyrjun 1799. Eftir það fluttist verzlun nessins að mestu
til Keflavíkur. Þar urðu til verzlanir, sem stjórnað var í
anda fríhöndlunarinnar. Kaupmennirnir þar voru margir
frjálslyndir menn og reyndu margs konar nýungar á viðskipta-
sviðinu. Slíkir kaupmenn færðu viðskipti útvegsbænda
nessins í nýtízkulegra horf, og færðu þeim aukin tækifæri
til þess að sækja fram.
Sumir Keflavíkurkaupmenn fríhöndlunartímans urðu mjög
frjálslyndir miðað við aðstæður allar. Sjást þess greinilega
merki, að andi frelsis og breyttra lifshátta, átti þar góða
hauk í horni, þrátt fyrir það, að hugsunarháttur, jafnt ráða-
manna landsins og aiþýðunnar, væri alls ekki móttækilegur
fyrir mjög öra þróun.
Hafnir suður voru lengi gott útróðrarpláss. Þar voru oft
ríkir útvegsbæniiur. Um aldamótin 1800 bjó í Kirkjuvogi í
Höfnum Hákon Vilhjálmsson, ríkur bóndi, formaður og
Framh. á bls. 31.
FÁLKINN 15