Vikan - 26.06.1952, Blaðsíða 2

2
VIKAN, nr. 26, 1952
MINNINGARDRÐ
um Jón H. Guðmundsson, ritstjóra Vikunnar.
Vikan kveður nú hinztu kveðju þann
mann, sem lengst og mest hefur starfað
að útgáfu hennar, Jón H. Guðmundsson,
ritstjóra. Jón hafði legið í sjúkrahúsi frá
því í nóvemberlok í fyrra og haft örlitla
fótavist öðru hverju, en varð bráðkvadd-
ur fimmtudaginn 12. júní. Banameinið var
hjartabilun.
Jón var f æddur í Reykjavík 21. júlí, 1906,
og var í föðurkyn kominn af hinni nafn-
kunnu Víkingslækjarætt, faðir hans var
Guðmundur Jónsson, trésmiður, Ólafsson-
ar bónda að Snotru í Þykkvabæ, og móðir
hans Margrét Ásmundsdóttir, Eyjólfsson-
ar bónda á Rima í Mjóafirði eystra. Föður
sinn missti Jón þegar hann var 12 ára.
Hann ólst upp í Reykjavík og hóf prent-
nám 17 ára gamall í prentsmiðjunni Gut-
enberg og vann þar í tíu ár. 1 Herberts-
prenti vann hann sem vélsetjari í fimm ár.
Árið 1938 stofnaði hann eigin prentsmiðju,
en starfrækti hana aðeins í eitt ár. Þá
réðst hann í Steindórsprent og vann þar
sem setjari, unz hann tók við ritstjórn
Vikunnar í apríl 1940. Því starfi gegndi
hann óslitið, unz hann veiktist síðastliðið
haust. Jón var tvíkvæntur. Fyrri konu
sinni, Guðnýju Magnúsdóttur, kvæntist
hann 1929 og eignuðust þau einn son,
Guðmund Magnús, sem nú er um tvítugt.
Þau slitu samvistum 1939. Árið 1941 gekk
Jón að eiga Guðrúnu Halldórsdóttur frá
Arngerðareyri við Isafjarðardjúp og lifir
hún mann sinn ásamt fósturdóttur þeirra,
Sigrúnu, fjögra ára gamalli.
Jón fékkst allmikið við skáldskap, bæði
í bundnu og óbundnu máli. Smásögur eftir
hann hafa birzt víða í blöðum og tímarit-
um. Þessar bækur hafa komið út eftir
hann: Frá liðnum kvöldum, smásagnasafn,
kom út 1937; Vildi ég um Vesturland, —
kvæði og ferðasaga, kom út 1943; Sam-
ferðamenn og fleiri sögur, smásagnasafn,
kom út 1944, Vippasögur, sögur handa
börnum, kom út 1946 og Snorri Snorrason,
skáldsaga, kom út 1946.
Þessi þurra upptalning segir að vísu
nokkra sögu, en hún er þó aðeins beina-
grind í annarri og meiri sögu, sem mig
langar til að segja eftir því sem ég hef
kunnugleik og getu til. Það er saga reyk-
vísks drengs, sem elzt upp í fátækt — „í
Skuggahverfinu" eins og hann orðaði það
oft sjálfur. Hann missir föður sinn ungur,
og móðirin verður að vinna erfið störf
utan heimilisins tólf stundir sólarhringsins
til þess að sjá sér og bömum sínum þrem
farborða. Hún getur ekki sinnt uppeldi
þeirra eins og hún hefði kosið. Þau verða
að sjá um sig sjálf á daginn. En á kvöld-
in fær hún einhvernveginn tóm til að
miðla þeim af þeim nægtabrunni ljóða og
sagna, sem hún hefur lesið og lært. Þessi
ljóð og þessar sögur finna hljómgrunn
hjá drengnum og af þeim kviknar neisti,
sem á eftir að ráða miklu um örlög hans.
Tólf ára gamall byrjar hann að vinna
sjálfur, en hann finnur sér einnig tóm til
að sinna hugðarefnum sínum þrátt fyrir
alllangan vinnudag og náttúrlega þörf
drengs til ærsla og leikja. Hann er svo
lánssamur að eignast nokkra góða félaga,
sem hann kemst í sálufélag við. Þeir
stofna með sér málfundafélag, æfa sig
í mælskulist og skrifa blað, sem lesið er
upp á fundum. í blaðið skrifar hver eftir
því sem hann hefur hneigð til. I huga
drengsins bergmála ljóð og sögur móð-
urinnar, og hann finnur hjá sér þörf á
að tjá sig á sama hátt. Hann verður skáldið
í hópnum.
En leiðir félaganna liggja ekki allar
saman. Nokkrir þeirra höfðu haft aðstöðu
til að ganga menntaveginn. Þeir höfðu
farið í Menntaskólann, og drengurinn hefði
ekkert kosið fremur en að geta fylgzt með
þeim, en til þess skorti efni. 1 stað þess
byrjar hann prentnám 17 ára gamall. 1
iðnskólanum fær hann nokkra kennslu í
erlendum málum og eykur hana með sjálfs-
námi. Islenzkukennari hans er Þórbergur
Þórðarson rithöfundur, og hjá honum fær
hann sér aukakennslu í íslenzku.
Meðal námsbræðra sinna í prentiðninni
skapar hann sér sömu skilyrði til að sinna
hugðarefnum sínum og í málfundafélag-
inu. Hann er, ásamt einum námsbróður
sínum, frumkvöðull að stofnun Prentnema-
félags. Það heldur fundi og gefur út blað,
og hann starfar af lífi og sál við hvoru-
tveggja.
Um sömu mundir gerist hann einn af
stofnendum Féalgs ungra jafnaðarmanna
og er í fyrstu stjórn þess. Þar kemur þjálf-
un hans í málfundafélaginu að góðu haldi.
Hann er orðinn ágætlega máli farinn,
fylginn sér í kappræðum og er sýnt um að
setja fram skoðanir sínar í ljósu og gagn-
orðju máli.
Á þessum árum gengur hann einnig i
félagsskap esperantista og lærir esperanto
til hlítar. Vorið 1928, að nýloknu prent-
námi, brýzt hann félxtill í að sigla til út-
landa að sækja alþjóðaþing esperantista í
Antwerpen. Það verður þriggja mánaða
ferðalag, um Norðurlönd og víðar, og má
teljast til tíðinda, því að utanfarir ungra,
félítilla manna voru á þeim árum næsta
fátíðar.
Hér lýkur sögu drengsins, en við tekur
alvara fullorðinsáranna. Hann stofnar
heimili 1929, og árið 1933 brýzt hann fé-
lítill í að byggja sér hús utan við bæinn
og tekur þar talsvert land til ræktxmar,
einkum hefur hann hug á að koma þar
upp trjágróðri. En þrátt fyrir annir, sem
þessu hljóta að vera samfara, gleymir
hann ekki hugðarefnum sínum. Hann byrj-
ar á því 1929, ásamt nokknim félögum,
að gefa út tímarit, sem hann nefnir Litla
tímaritið. Það lætur lítið yfir sér, en efnið
er ósvikið: þýðingar á smásögum eftir önd-
vegishöfunda heimsbókmenntanna og örfá-
ar frumsamdar sögur, þar á meðal eftir
Jón. En tímaritið varð skammlíft, eins og
mörg góð tímarit hafa orðið á Islandi,
enda ekki fjársterkir menn, sem að því
stóðu. Árið 1930 er Jóni falin ritstjóm
Prentarans, tímarits Hins íslenzka prent-
arafélags, og aftur árin 1936—38. Hann
er kosinn af bæjarstjóm í skólanefnd Laug-
amesskólans 1936 og er í henni fram til
1942. Þing Alþýðusambands Islands situr
hann sem fulltrúi Prentarafélagsins 1937,
og í Stjóm Menningar- og fræðslusam-
bands alþýðu er hann 1937—38. Hann
stofnar eigin prentsmiðju 1938, en rekstur
hennar gengur ekki að vonum, hann verð-
ur að hætta eftir eitt ár, jafnframt neyðist
hann til að selja húsið, og um sömu mundir
slíta þau hjónin samvistum.
Hann stendur því í raun réttri í sömu
sporum og tíu áram áður, þegar hann hóf
starfsferil sinn að loknu námi. Að vísu
auðugri að reynslu og ámm, en fyrir hon-
xnn liggur ekki annað en að byrja lífið á
nýjxun grxmni.
Það er einmitt á þessum tímamótum í
lífi Jóns, sem ég kynnist honxim. Hann er
nýtekinn við ritstjóm Vikunnar og ég
ræðst sem aðstoðarmaður til hans. Það er
haft á orði, að menn eignist sjaldan vini
eftir að þeir hafi náð fullorðinsárum. Sé
það rétt, þá hefur mér fallið það sjald-
gæfa lán í skaut. Með okkur Jóni tókst
þegar einlæg vinátta. Ef til vill höfum við
báðir haft þörf fyrir stuðning einlægs vin-
ar. Aðstaða okkar var ekki ósvipuð, ég var
að hefja starf eftir nokkurra ára aðgerð-
arleysi vegna veikinda, og hann var í
raun réttri að byrja nýtt líf. Við vorum
samstarfsmenn í tvö ár og hefði ég engan
frekar kosið mér til samstarfs. En þótt
ég hyrfi frá Vikunni og tæki að mér rit-
stjórn Úrvals, var alla tíð náin samvinna
milli okkar, við leituðum ráða og aðstoðar
hvor hjá öðram næstum að segja daglega.
Það er svo ljóst sem verða má af þessu
ævisöguágripi, að rauði þráðurinn í lífi
Jóns var frá upphafi löngun til ritstarfa
og til að starfa að hverskonar menningar-
málum. Öll hans störf að loknu dagsverki,
allt frá æskuáranum, era helguð þeim
málum, og það er eftirtektarvert hve áhugi
hans á þeim finnur sér víða verkefni á
æskuáranum. En með árunum er sem þessi
áhugi fái ekki með öllu notið sín, brauð-
strit og áhyggjur lama hann, og eftir að
hann tekur við Vikunni heimtar hún starfs-
þrek hans allt að heita má. Jóni var þetta
vel ljóst, þar var hinn leyndi harmur í lífi
hans, að hann fékk ekki afrekað það á
bókmenntasviðinu, sem hugur hans stóð
til í æsku. Þess má raunar geta, að beztu
smásögur Jóns eru þannig, að íslenzkar
bókmenntir væru að mun fátækari, ef hann
hefði aldrei skrifað þær, en það breytir
ekki þeirri staðreynd, sem hinn leyndi
harmur var í lífi Jóns. Ég ætla ekki að
reyna að leiða getum að því hverjar voru
orsakir þess að æskudraumurinn rættist
ekki, þær voru sjálfsagt margar, en sín
áhrif hefur vafalaust haft, að þótt Jón
væri ákafamaður og ör í lund, var hann
barnslega viðkvæmur, og hefur því marg-
ur andbyr orðið honum þyngri í skauti
heldur en ef hann hefði kunnað að brynja
sig gegn hörku lífsins, en barnslundin
lærði aldrei að brynja sig.
Jón kvæntist seinni konu sinni, Guð-
rúnu Halldórsdóttur, árið 1941, og var
hún honum ómetanleg stoð, einmitt þegar
honum reið mikið á stuðningi. Hún hafði
til að bera þá festu og jafnvægi, sem Jón
skorti, og bætti hann að því leyti upp. Jón
tók miklu ástfóstri við fæðingarsveit konu
sinnar, og raunar allan Vestfjarðarkjálk-
ann. Ferðaðist hann mikið um Vestfirði,
mest fótgangandi, og keypti sér þar jörð,
sem hann dreymdi um að nytja einhvem-
tíma þegar hann fengi tóm til.
Þau hjónin tóku fárra vikna stúlku-
bam í fóstur haustið 1947, yndislegt bam,
sem varð bjartur sólargeisli í lxfi Jóns
síðustu f jögur árin. Hann unni þessu bami
af heitri, bamslegri einlægni, og undi sér
aldrei betur en í leik við það.
Hugurinn leitar til ástvinanna, sem eiga
um sárt að binda við fráfall vinar míns:
eiginkonu og dóttur, sonar, aldraðrar móð-
ur og systur. Þeirra harmur er sár og
það er ekki á mínu valdi að mæla þau orð
sem hugga, en ég veit, að það mildar sorg-
ina að vita, að þau gráta góðan dreng,
sem margir sakna í vinar stað.
Gísli Ólafsson.
Utgefandi VIKAN H.F., Reykjavík. — Ritstjóri og ábyrgðarmaður: Erlingur Halldórsson, Tjamargötu 4, sími 5004, pósthólf 365.