Vikan - 27.12.1962, Blaðsíða 14

Henrik Ibsen hóf að rita Pétur Gaut í Rómaborg eftir aS hann hafði
tiltölulega nýlega lokið við Brand. Líf hans
hafði fram að þeim tíma verið fullt af von-
brigðum og erfiðleikum. Með útkomu Brands
kom afdráttarlaus viðurkenning. Fjárhagur
hans, sem verið hafði hinn bágasti, réttist
skyndilega. Hann fekk opinber skáldalaun
í þessum svifum, eins og Björnsson hafði
hlotið nokkrum árum áður. Vinir hans í
Róm sögðu, að á honum hefði um þær mund-
ir orðið mikil og skyndileg breyting. Hann
tók að klæðast vel, hafa á sér það fáláta
heldra manns snið, sem síðan varð hans
stálgríma gagnvart heiminum. En undir þess-
ari grímu starfaði firna frjósamur hugur.
Og sennilega hefur Ibsen aldrei gengið efld-
ari að neinu verki, en þá er hann skrifaði
Pétur Gaut.
Árið 1867 sendir hann Hegel útgefanda sín-
um, forstjóra Gyldendals þrjá fyrstu þættina
af Pétri Gaut og segir þá jafnframt í bréfi’
„Ef yður langar að vita það, þá er Pétur
Gautur raunverulega maður, sem lifði í
Guðbrandsdalnum fyrir og um síðustu alda-
mót. Nafn hans er enn vel kunnugt þar um
slóðir, en um ævintýri hans vita menn fátt
annað en það, sem Asbjörnsen segir frá í
Norskum huldufólkssögum. Ég hef því ekki
haft mikið að byggja skáldverkið á, en að
því skapi frjálsari hendur um að skapa það
að eigin vild.“
Jú, Ibsen hefur sennilega ekki mikið grætt
á þjóðsögunum um Pétur Gaut, annað en
það, að hann virtist hafa verið lausungar-
maður hinn mesti, lygamaður og gortari. Og
hann átti stöðugt í höggi við álfa og tröll,
forynjur og drauga og bar að sjálfsögðu jafn-
an hærra hlut. En hann hefur grætt mikið
á huldufólkssögum og ævintýrum Asbjörn-
sens í heild, þjóðlífslýsingum þeirra, hjátrú,
tali, málsháttum, alþýðlegu skapi. Og hjá
Asbjörnsen fær hann hugmyndina um
Beyginn, þessa dularfullu, ósýnilegu ófreskju,
sem verður Ibsen tákn heigulskaparins, und-
ansláttarins í brjósti manns. Ibsen vann til
að byrja með að Pétri Gaut í Rómaborg, en
vann verkið til fulls og lauk því á Ischía
og í Sorrento. Fyrsta útgáfa kom út 14. nóv.
1867. 2. útgáfa hálfum mánuði síðar. Ekkert
annað rit Ibsens hefur náð annarri eins út-
breiðslu og Pétur Gautur.
En eftir að Ibsen tók að vinna að Pétri
Gaut, hafa arnaraugu hans skyggnzt víða
og jafnvel ekki trútt um, að norrænir vinir
hans og málkunningjar í Róm hafi orðið að
leggja honum til vissa dráttu í gerð og svip,
og menn sem Ibsen minntist úr æsku. Eru
þar einkum nefndir til Thorvald Möller,
höfuðsmaður norskur. Hann hafði víða ferð-
azt og margt reynt, og þó meira í ímyndun
sinni en veruleikanum, en hafði frábæra
frásagnargáfu. Þá er og tilnefndur stjórn-
málamaðurinn F. G. Lerche, sem hafði orð
á sér fyrir „að segja sannleikann
í svo lauslegri þýðingu, að kalla
mátti frumsamið verk“. Því hefur
og verið haldið fram, að Ameríku-
ævintýri fiðlusnillingsins Ole Bull,
hafi orðið fyrirmyndin að afrekum
Péturs Gauts erlendis. Víst er það
að minnsta kosti, að Ibsen ætlaði
sér frá öndverðu að skapa í þessu
riti „sérnorska manngerð", eins og
hann komst sjálfur að orði. En þá
er líka ótalin sú fyrirmyndin að
Pétri Gaut, sem mest á í honum og
það er Ibsen sjálfur. Sköpun Péturs
Gauts var dómsdagur, sem Ibsen
hélt yfir tvískinnungnum í eðli
sjálfs sín, og það af svo miklum
heilindum og hlífðarleysi, að nú
finnst nálega hverjum manni, sem
hann þekki vissar hliðar sjálfs sín
í Pétri Gaut, ef hann hefur ekki
fengið rispu Dofrans í augað.
Ibsen ætlaði Pétur Gaut ekki til
sýningar á sviði og þess vegna er
ekki að vænta fastrar dramatískr-
ar byggingar í verkinu. Vera má
að þetta sé meðfram orsök þess,
að Ibsen hefur aldrei gefið skap-
andi ímyndun sinni svo lausan
tauminn, hvorki áður né síðan. Yfir
öllu verkinu er einhver ferskur
yndisleiki, tilviljanakenndur leik-
ur, glettni, háð, alvara, innileiki,
sem ekkert annað verk hans á í
jafn ríkum mæli.
Bókmenntafræðingurinn Francis
Bull segir í bókmenntasögu sinni
um Pétur Gaut:
Eins og Faust er höfuðverk í
þýzkum bókmenntum, þannig er og
Pétur Gautur það í norskum. Það
er, ef slík hástig orða eru leyfileg,
fyndnasta, auðugasta, fjölbreyttasta
og dýpsta skáldverk, sem við eigum
— og norskast alls þess, er Ibsen
hefur skapað.
Þó að svo væri ekki ætlað í fyrstu
reit Ibsen sjálfur leiksviðsgerð af
Pétri Gaut, en svo leið nærri ára-
tugur, að enginn áræddi að taka
verkið til sýningar. Þar kom þó
loks 1876, að Josephson, leikstjóri
Kristianiu-leikhússins réðst í það
áhættu fyrirtæki að taka verkið til
flutnings.
Aðsóknin varð gífurleg, viðtök-
urnar með afbrigðum góðar.
En þá hafði líka Edvard Grieg
komið til skjalanna — maðurinn
sem gaf verki Ibsens vængi tón-
anna til að fljúga með.
Einn liðu tíu ár þangað til nokk-
ur áræddi að sýna Pétur Gaut utan
Noregs. Árið 1886 var verkið loks
sýnt í Kaupmannahöfn.
Og enn leið heill tugur ára, áður
en þetta höfuðverk Ibsens fór að
sjást á leiksviðinu utan Norður-
landa. París reið á vaðið 1896.
Á 20. öldinni hefur Pétur Gautur
verið oftar sýndur en nokkurt ann-
að leikrit Ibsens. Og nú hefur hann
lagt undir sig allar álfur heims.
Ibsen fæddist 20. marz 1828 og
andaðist 23. maí 1906. f þrjátíu ár
naut hann gleðinnar af sigurför
Péturs Gauts.
☆
Edvard Grieg fæddist 15. júní
1843 og andaðist 4. sept. 1907. Móð-
ir hans var ágætur píanóleikari og
talsverð driffjöður í tónlistarlífinu
í Bergen. Hún varð fyrsti kennari
Griegs. Frá 1853 bjó fjölskyldan á
sveitasetrinu Landá, spottakorn ut-
an við Bergen, en það hafði frú
Grieg erft eftir föður sinn. Þang-
að kom fiðlusnillingurinn Ole Bull
ríðandi einn góðan veðurdag 1858.
Það varð úrslitastund í ævi Griegs.
Bull heyrði drenginn spila og taldi
foreldra hans á að senda hann á
tónlistarháskólann í Leipzig. Þang-
að kom Grieg 15 ára gamall og
tengdist þar með stofnun, sem hann
minntist jafnan síðan með óbeit.
Grieg átti fremur erfitt uppdrátt-
ar framan af, en til voru þó menn
sem sýndu honum góðvild og örv-
uðu hann, t. d. danska tónskáldið
Niels Gade. En tónlistarmenntun
Griegs var öll þýzk-dönsk, og það
var ekkert á þeim árum, sem benti
til þess, að hann ætti eftir að verða
þjóðlegur viðreisnarmaður í tónlist
— norskastur allra norskra.
En haustið 1864 kynnist hann í
Kaupmannahöfn norska tónskáldinu
Ríkard Nordrak. Það varð örlaga- >
rík kynning. Nordrak var þá aðeins
22 ára, en hafði þá þegar samið
merkilegar tónsmíðar m. a. lög við
söngva í leikriti Björnsons um Sig-
urð Slembi. Hann var eldsál, sem
tendraði neista í Grieg, beindi huga
hans og athygli að norskri þjóðlegri
söngmennt og tónlistarerfð. Þaðan
af var braut Griegs mörkuð.
Um 1870 tekst allnáin samvinna
með Grieg og Björnson og samdi
hann þá lög við kvæði úr leikriti
Björnsons, Sigurði Jórsalafara.
Höfðu þeir og þá á prjónunum
fyrirætlanir um norska óperu um
Ólaf Tryggvason, en Björnson gekk
illa með handritið að undanteknum
þrem fyrstu atriðum. Lauk þessari
14 VIKAN