Vikan - 07.02.1980, Page 50

i-
Undarleg atvik — Ævar R. Kvaran

VERNDAR-
ENGILL
VITSKERTRA
Hvíldardag einn í marsmánuði árið
1841 vardálítil sunnudagaskólakennsla i
betrunarhúsi í Austur-Cambridge i
Massachusetts i Bandaríkjunum.
Kennslukonan var Dorothea Lynde Dix,
feimin og veikluleg piparmey af tignustu
ættum í Boston.
Þegar hún kom heim úr betrunar-
húsinu var hún svo hneyksluð og skelf-
ingu lostin að henni kom ekki dúr á auga
alla nóttina. Ástæðan var sú að i fang-
elsinu hafði hún komið auga á hinn
hörmulega aðbúnað geðveikisjúklinga,
sem voru læstir inn í dimmum og loft-
lausum, óupphituðum klefum þar sem
frostrósir glitruðu á veggjum og óþrifn-
aðurinn var meiri en hjá svínum.
Þegar þessi hjartahlýja kona,
Dorothea Dix, þannig í fyrsta sinni
kynntist perónulega hinum hryllilega
aðbúnaði geðveiks fólks í Bandaríkj-
unum gjörbreytti það öllu lifi hennar.
gaf því tilgang og takmark. Þegar næsta
morgun hóf hún óbilandi baráttu sína
fyrir því að litið yrði á geðveikt fólk eins
og manneskjur. Hún var að vísu
ofstækisfull í þessari baráttu sinni en
það var snilli blandað ofstæki.
Með fyrirspurnum komst hún að raun
um að ástand hinna geðveiku í
Cambridge var talið fullkomlega eðli-
legt. Hin ríkjandi skoðun var sú að
geðveikt fólk væri fætt spillt og því var
litið svo á að strangt fangelsi væri eina
lausnin á þessu máli, og þá öruggast að
hinir geðveiku væru hlekkjaðir, já, jafn-
vel þeir sem aðeins höfðu snert af
geðveiki voru hnepptir í fangelsi. Og það
sem var þó enn ljótara, margir fangelsis-
stjórar og fangaverðir gerðu sér það að
féþúfu að selja fólki aðgang að slíkum
vistarverum. Töldu ýmsir lágþroska
menn það hina bestu skemmtun að virða
fyrir sér æðisleg svipbrigði þessara
vesalinga og hlusta á brjálæðishjal
þeirra, já, jafnvel æsa þá upp með því að
stinga þá oddhvössum spýtum,
Þannig var þá menningarástandið í
meðferð geðveikra i^ Ba'ndaríkjunum
fwrr, ac'jeins, hurjdr^ð ,ög1 fimtntíu, árum.
Her1 var sáhnarlega þörþ f*yrir oaráHú-
mann til þess að beina athygli fólks að
því böli sem leiddi af afskiptaleysi og
grimmd. Dorothea Dix tókst þá baráttu
á hendur og kom brátt hreyfingu af stað
í þessum málum, þar sem barist var i
fjörutíu ár af feiknadugnaði og ákafa.
Hún hóf starf sitt með þvi áð beina
athygli almennings að aðbúnaði hinna
geðveiku í Cambridge. Og það kostaði
jafnvel mikil átök að þangað fengist ofn
til hitunar og heilbrigðismálunum væri
nokkur sómi sýndur.
Þá virtist ungfrú Dix hverfa alveg af
sjónarsviðinu um tíma. Varpaði þá
margur opinber starfsmaðurinn öndinni
léttara og sama má segja um ýmsa odd-
borgara, sem höfðu verið ósparir á að for-
dæma „hið ókvenlega hátterni hennar” i
málefnum sem óviðeigandi var talið að
aðrir fengjust viðen karlmenn.
Þótt lítið bæri nú á Dorotheu var hún
samt önnum kafin. Án þess að mikið
bæri á og í kyrrþey tók hún nú að rann-
saka kvalastaðina, sem geðveikt fólk
þurfti að gista víða um Massachusetts-
fylki. Hún gaf enga skýrslu um niður-
stöður þessara rannsókna fyrr en hún
hafði fullt fangið af ómótmælanlegri
sönnunargögnum og skelfilegri frásögn
um en nokkur hefur safnað á einn stað.
Þá fyrst greip hún til pennans og
skrifaði hið fræga ávarp sitt, MINNI
BORGARANNA 1 MASSACHUS-
ETTS, þar sem hún hélt fram málstað
skjólstæðinga sinna af miklunt hita en
næmri dómgreind og rökfimi.
„Ég neyðist til jress að leysa alveg frá
skjóðunni,” skrifaði ungfrú Dix, „og
skýra frá ýmsu sem mun ofbjóða fólki
og konur hryllir sérstaklega við. Ég vil
nú, herrar minir, í stuttu máli leyfa mér
að vekja athygli yðar á ástandi því sem
ríkir í þessu fylki i meðferð geðveiks
fólks, sem geymt er í búrum, klefum,
kjöllurum, hesthúsum og stium — nakið
i hlekkjum, hýtt með svipum og barið
meðkylfum til hlýðni.”
Og ungfrú Dix tókst að draga upp
fyrir herrunum i fylkinu mjög raunhæfa
og hræðilega mynd af þvi sem hún hafði
séð. Á hreinu og sterku máli skýrði hún
frá hinum hryllilegu venjum sem
tíðkuðust i þessum efnum í fylkinu, sem
almennt var álitið bera mestan
menningarsvip allra fylkja Bandaríkj-
anna. Og hún nefndi nteð nöfnum bæði
stofnanir og fórnardýr þeirra.
í þurfamannahæli í Denver fann hún
unga konu læsta aleina i klefa í útihúsi.
„Þarna stóð hún með hárið í flóka og
óhrein frá hvirfli til ilja og hékk ýmist á
grindunum i þessu búri eða lamdi þær
með hnúum og hnefum. Stærð klefans
nægði aðeins til að auka óhreinindin. —
Þetta var ófögur sjón herrar mínir." Og
það fór hrollur um löggjafana.
í Newton hafði hún fundið aðra
konu sem bjó í nokkurs konar kamri. 1
Gronton fann hún ungling sem bar
þungan járnflibba og var hann hlekkj-
aður við vegginn með sex feta langri
járnkeðju með þykkum hlekkjum. Hún
lýsti öllum þessum sérstöku tilfellum og
tugum annarra og rak þar hver skelf-
ingarskýrslan aðra. Ekkert mál hafði
vakið aðra eins eftirtekt á löggjafarþingi
Massachusetts síðanárið 1775.
Enda var hér ekki til einskis unnið.
Löggjafarsamkunda fylkisins samþykkti
þegar í stað fjárframlög til þess að koma
upp góðum vistarverum fyrir tvö
hundruð geðveikisjúklinga í
Worchester-sjúkrahúsinu. Og þetta var
aðeins upphafið á stórkostlegum
umbótum fylkisins i þessum efnum á
næstu árum.
En ungfrú Dix var óþreytandi í
baráttu sinni. Þótt afskipti hennar af
opinberum málum væru enn víða illa
séð, þá var hún hvött til dáða af ýmsu
góðu fólki í Boston, bæði með fjárfram-
lögum og á annan hátt. Og ekki hafði
hún fyrr lokið að segja opinberum
embættismönnum í Massachusetts til
syndanna en hún hvarf til Rhode Island
og tók að starfa þar með kostgæfni að
sömu málum. Og skýrsla sú sem hún
birti að lokum þar var jafnvel enn hræði-
legri en hin fyrri.
1 Little Compton fann hún Abraham
nokkurn Simmons hlekkjaðan á öðrum
fæti í múruðum klefa sem var aðeins sjö
ferfet. Veggirnir voru tvöfaldir og viður-
kenndi vörðurinn að það væri reyndar
til þess að hann heyrði síður hin ægilegu
vein í Simmons. Þarna var engin loft-
ræsting og ekkert Ijós. Þegar ungfrú Dix
skoðaði klefann var héla á veggjunum.
Kona varðarins sagði henni frá því hlæj-
andi að á veturna rökuðu þau stundum
feiknum af ísfiögum út úr klefanum/en
Simmons hefði aldrei virst neitt kalt!
Þessi vesalingur hafði verið dæmdur til
að dvelja i þessu víti i þrjú ár!
Ungfrú Dix samdi sérstaka grein um
Simmons-hneykslið, sem skrifuð var af
nístandi háðr"og bar hinn napra titil
FURÐULEG LÍFSSEIGLA. Grein
þessi birtist i kunnu dagblaði. Hún
byrjaði grein sína eins og hér væri
einungis um að ræða vísindalegan áhuga
en ekki leið á löngu áður en hún hóf
lýsingu á þjáningum Simmons og tók
Rhode Island-borgara til bæna svo um
munaði.
Abraham Simmons varð á sömu
stundu kunnur píslarvottur um öll
Bandaríkin og Rhode Island beið ekki
boðanna að feta i fótspor Massachusetts
í umbótum á meðferð geðsjúkra.
Næst komu svo New Jersey og
Pennsylvanía, og að þvi búnu sagði þessi
vægðarlausi og óþreytandi kvenskör-
ungur vestur- og suðurfylkjunum stríð á
hendur, já og jafnvel Kanada!
í tuttugu ár, allt þangað til borgara-
styrjöldin braust út, var þessi kona á
fleygiferð í póstvögnum, gufuskipum,
ríðandi og í fyrstu járnbrautarlestunum.
r
so Víkanb. tbl.