Vikan - 12.10.1939, Blaðsíða 20

20
VIK A N
Nr. 41, 1939
Niðurlag greinar Knúts Arngrímssonar:
ÍRSKUR
Irar heima og erlendis biðu þess, að færi
gæfist til að hef ja baráttu fyrir frelsi sínu,
og þegar England átti í styrjöld við ný-
lendur sínar í Norður-Ameríku, Frakk-
land, Spán og Holland samtímis (Frelsis-
stríð Bandaríkjanna 1775—83), töldu
margir, að rétti tíminn væri kominn til að
hugsa til hreyfings. Helzt var einhver von
til, að eitthvað áynnist, þegar England
hefði í nógu mörg horn að líta. Nú var
líka svo komið, að margir ensku innflytj-
endanna höfðu sannfærzt um réttmæti hins
írska málsstaðar og voru fúsir að leggja
honum lið. Henry Grattan gerðist foringi
þeirrar hreyfingar, sem nú reis upp. Hann
safnaði um sig sjálfboðaliðum, búnum
vopnum og skotfærum, sem flutt voru frá
Frakklandi með leynd.
England neyddist til að slaka á klónni.
Enska stjómin gaf þinginu í Dublin, —
sem öldum saman hafði verið áhrifalaust,
— löggjafarvald um írsk sérmál. Irsku
ráðherrarnir skyldu þó ekki bera ábyrgð
fyrir þinginu, heldur fyrir Bretastjóm.
En fyrir kaþólska menn ávannst nú það
tvennt, 1) að þeim var nú leyft að kaupa
undir, svo sem nýmjólk, hangikjöt, mag-
áll, harðfiskur, Mývatns-silungur, brauð,
súrt smjör og hangiflot. Borðaði ég með
góðri lyst og lagðist síðan til svefns, við
fagnaðar- og ástaratlot mömmu minnar
og systkina. Hafði ég þá sannarlega
ástæðu til að taka undir með skáldinu og
segja: „Aldrei siklingur neinn hefir sinni
í höll lifað sælli né fegurri stund.“
Ekki var ég búinn að lúra lengi, þegar
ég fékk ill-þolandi sviða í tærnar. Tók ég
þá það ráð að bera á þær steinolíu, datt
þá sviðinn niður, og ég sofnaði vært.
Undarlega fljótt varð ég jafngóður af
þessum hrakningi, aðeins nokkra daga sár
á tám og dofinn á hnjám. Ekki flögnuðu
tærnar, sem frosið höfðu, og þótti mér
það undarlegt. Taldi ég líklegt, að það væri
því að þakka, að þær vom svo lítið frosn-
ar, og máske af því, að ég bar á þær stein-
olíuna?
Ég hefi verið nokkuð langorður um
þennan hrakning minn og ber tvennt til,
annað það, að ég vildi rif ja hann upp ná-
kvæmlega, af því að hann var svo alvar-
legur fyrir sjálfan mig, og svo hitt, að
sem gleggst yrði séð, hvers mest ber að
gæta, er menn lenda í lífsháska, og það
er fyrst og fremst að láta á engan hátt
hugfallast og beita skynseminni á allan
mögulegan hátt sér til varnar, því að þá
er oft hægt, þótt áhorfist, að koma í veg
fyrir lífs og lima tjón.
PRESTUR.
jarðir, og 2) að nú var þeim frjálst að
halda sína eigin skóla.
Þetta gerðist 1782, og það kom meira
að segja til mála að veita kaþólskum mönn-
um kosningarrétt og kjörgengi til þings-
ins, en hafðist ekki fram. Sömuleiðis var
William Pitt hinn yngri þess fýsandi, að
írum yrði veitt verzlunarfrelsi, en ekki
náði það heldur fram að ganga. Og þing,
sem var skipað mótmælendum einum,
reyndist sem fyrr lint í sókninni og Eng-
lendingum hlynnt, ef á herti. Kaþólskir
Irar töldu sig því litlu bættari, þótt lög-
gjafarvaldið ætti að heita í höndum þess.
Nóg var enn af ófrelsi og óánægju. Svo
brauzt út Stjórnarbyltingin mikla á Frakk-
landi (1789). Ólga frá henni breiddist víða
um lönd, ekki sízt þar sem menn áttu við
verstu kúgun að búa. Sú ólga fór þá ekki
heldur fram hjá Irlandi. Og þegar Eng-
land lenti í styrjöld við Frakkland 1793,
vöknuðu nýjar vonir meðal Ira um það
að geta knúið fram réttarbætur með vopn-
aðri uppreisn og franskri hjálp. En nú var
England vel á varðbergi. William Pitt hinn
yngri, sem fór þar með stjórnarforustu,
var í hjarta sínu velviljaður írum, en hann
vissi, hver hætta Englandi var búin, ef
írum tækist að veita Frökkum fótfestu á
Bretlandseyjum. Styrjöldin krafðist þess,
að þar væri engin linkind sýnd. Tvær land-
göngutilraunir Frakka á Irlandi (1796 og
7) voru að engu gerðar, og uppreisnir á
írlandi brotnar á bak aftur með svo harðri
hendi, að helzt mátti líkja þeim aðförum
öllum við heimsókn Cromwells 1649. Það
var Lake hershöfðingi, sem bældi niður
uppreisnirnar 1797 og 8. Og enn í dag
verður ekki nafn hans nefnt á írlandi, án
þess að það minni á blóð, blóð og aftur
blóð.
Einn aðalforingi uppreisnarinnar á sunn-
anverðu Irlandi var Wolfe Tone mála-
færslumaður. Þótt hann væri mótmælenda-
trúar, gerði hann málstað kaþólskra Ira
að sínum. Bretar náðu honum á vald sitt.
En hann vildi ekki bíða þeirra kvala, er
hann átti í vændum. Hann var Ijóngáfaður
maður og glæsilegur leiðtogi, og aðeins 35
ára að aldri. Nú réði hann sér bana í fang-
elsinu.
En England var ekki að fullu öruggt um
sig, þótt þessi uppreisn væri brotin á bak
aftur. William Pitt hugði tryggasta ráðið
vera það, að binda algeran enda á sjálf-
stæði írlands. Bretlandseyjar myndu bezt
verða varðar fyrir Frökkum, ef þar væri
komin á ein órofin ríkisheild. Að hans ráði
var hafið að því í maímánuði árið 1800 að
innlima Irland. Þingið í Dýflin var afnum-
ið, en Irar áttu upp frá því að senda full-
trúa á enska þingið í London. En samfara
þessari breytingu hafði Pitt hugsað sér, að
kaþólskum mönnum á írlandi yrði nú veitt
trúfrelsi. Hann gerði sér það fullkomlega
ljóst, að öll barátta Englendinga gegn
kaþólskri trú á Irlandi hafði verið hin
hörmulegasta glópska, sem yrði nú að fá
bráðan enda.
Ibúar Irlands voru þá 4,500,000. Af þeim
voru 3,150,000 kaþólskir, 900,000 öldunga-
kirkjumenn en aðeins 450,000 fylgdu ensku
biskupakirkjunni, hinni lögboðnu ríkis-
kirkju. Hvaða vit gat nú verið í því lengur,
að aðeins þessar 450 þús. hefðu kosningar-
rétt og kjörgengi?
Og ýmsir kaþólskir Irar voru innlimun-
inni fylgjandi, af því þeir treystu því, að
stefna Pitts yrði ráðandi, trúfrelsið yrði
nú veitt. En þá er það Georg III., þáver-
andi Englandskonungur, sem allt strand-
ar á. Hann mat nú meir ráð ýmsra þröng-
sýnna gæðinga sinna heldur en rök og ein-
lægan vilja eins hins mesta stjórnmála-
manns, sem setið hefir í forsætisráðherra-
sæti Englands. Pitt, sem hafði sett þetta
mál á oddinn, sagði af sér, og England varð
að vera án forustu hans næstu þrjú árin.
Það þýddi lítið þótt hetjan Robert
Emmet stofnaði til nýrrar uppreisnar á Ir-
landi árið 1803. Hann og helztu fylgismenn
hans bættust í hóp írskra píslarvotta. Það
var allt og sumt. Hinn kaþólski málsstaður
Irlands varð að sætta sig við það eitt, er
áunnist gæti með starfi írskra fulltrúa á
Englandsþingi, sem voru mótmælendatrú-
ar, og með því að standa sameinaðir heima
fyrir um frelsiskröfur sínar. Kaþólskafé-
lagið, sem stofnað var í Dublin 1805, sam-
einaði í sér ýmsa beztu kafla þjóðarinnar
og fyrir kröfum þess börðust svo ýmsir
fulltrúar Irlands í málstofum brezka þings-
ins. Henry Grattan lét enn raust sína
gjalla, en nú var kominn fram á sjónar-
sviðið annar maður, sem enginn komst
undan að hlíða á, hvort sem hann tók til
máls fyrir austan írlandshaf eða vestan.
Það er gáfnaljósið Daniel O’Connell, hinn
„ókrýndi konungur Ira“, sem England ótt-
aðist og hataði mest allra manna eftir að
Napoleon leið. Hann var kaþólskur, en
áhrif hans kveiktu í fjölda gáfumanna af
mótmælendatrú, enskra og írskra. Mælska
hans og eldmóður hreif nú alla hina kúg-
uðu þjóð og sannfærði hana um, að nú væri
vitjunartími hennar kominn. Og það fór
svo, að enska stjómin varð undan að láta.
Árið 1829 gengu lög í gildi, er gáfu
kaþólskum mönnum kjörgengi og kosn-
ingarrétt.
Irski presturinn og munkurinn máttu nú
aftur um frjálst höfuð strjúka.
*
19. öldin er næstum því öll ein óslitin bar-
átta á Irlandi fyrir efnahagslegu og
stjórnarfarslegu sjálfstæði. Jafnhliða var
hún líka barátta trúarlegs eðlis, því
þrátt fyrir trúfrelsisviðurkenninguna, sem
kaþólskum mönnum var veitt árið 1829,
hélt enska biskupakirkjan áfram að vera