Heima er bezt - 01.03.1957, Blaðsíða 2

Frjáls menning - frjáls hugsun
Um þessar mundir er efnt til nýrra félagssamtaka í
höfuðstað landsins, og nefnast þau Frjáls menning.
Vitanlega er til þess ætlast, að samtök þau nái um land
allt, þótt höfuðstöðvar þeirra verði í Reykjavík.
Samkvæmt boðsbréfi forgöngumanna, er félag þetta
stofnað „til verndar og eflingar frjálsri hugsun og
frjálsri menningarstarfsemi. Það er óháð öllum stjórn-
málaflokkum, en skuldbindur meðlimi sína til jákvæðrar
baráttu gegn hverskonar einræðishyggju, ríkisofbeldi
og skoðanakúgun“.
Svo virðist af fregnum af stofnfundi félagsins, að
einkum sé því stefnt gegn hinum yfirlýstu einræðis-
stefnum, kommúnisma og nasisma, enda þótt á víðari
grundvelli sé reist.
Naumast þarf að efa, að félagsstofnun þessari sé
fagnað af öllum þeim, sem unna frjálsri hugsun og
líta á mannhelgina sem eitt af takmörkum siðmenn-
ingarinnar, sem keppa beri að. Einræði í hvaða mynd
sem er, getur aldrei samrýmzt hugsjón mannhelginnar,
og þar, sem einræði drottnar, er frjáls hugsun dauða-
dæmd. En þótt ærið verkefni sé að berjast gegn hin-
um yfirlýstu einræðisstefnum, má ekki gleyma því að
líta nær sér. I lýðræðisþjóðfélagi, þar sem bæði mál-
og ritfrelsi eru viðurkennd réttindi borgaranna, skortir
allmjög á, að þessi gæði mannlegs lífs séu svo í heiðri
höfð sem skyldi, og sýkill einræðis og skoðanakúgunar
virðist eiga þar betra friðland en vænta mætti eftir því,
sem oftast er talað og ritað. En einmitt í þessu er fólgin
ein hin mesta hætta, sem ógnar menningu nútímans og
hinu lýðfrjálsa þjóðfélagi, en kalla má, að þetta tvennt
fari saman.
Ýmsir munu bregðast ókunnuglega við, þegar því er
fram haldið, að hömlur séu á hugsana- eða a. m. k. mál-
frelsi í hinu lýðfrjálsa þjóðfélagi voru. Stjómarskrá vor
kveður skýrt á um lýðræði, og þing vort starfar eftir
þingræðisreglum, og vér megum láta í Ijós skoðanir
vorar, án þess að eiga á hættu fangelsun eða jafnvel
líflát, eins og tízka er í einræðisríkjunum. Engu af
þessu verður neitað, en á hinn bóginn fær enginn neit-
að því, sem nokkuð kynnist starfi hinna pólitísku
flokka, að innan þeirra gerist það rneira og meira, að for-
ystumennirnir ákvarða línuna, og síðan verða flokks-
mennirnir að fylgja henni gegnum þykkt og þunnt.
Þeir flokksmenn, sem leyfa sér að hafa aðra skoðun
málanna en forystan, eru vargar í véum, og leitast er
við að ýta þeim til hliða, hvenær sem færi gefst. Ef
vér skyggnumst um starfa- og stöðuveitingar í þjóð-
félagi voru, eru þau dæmin alltof mörg, þar sem pólitísk
trúarjátning mannsins hefur verið meira metin en hæfni
hans til starfans. En þegar svo er komið, að pólitísk
skoðun er lykillinn að atvinnu og afkomumöguleikum,
og gagnrýni á forystumennina þýðir útilokun að meira
eða minna leyti frá flokkslegu starfi eða félagsþátt-
töku, þá er hætt við að skjótt þagni gagnrýnin, og að
stjórnarvöldin tryggi sér einskonar einræðisafstöðu í
skjóli valda sinna. Og þá er auðsætt hvert stefnir.
Ef vér lítum á þær deilur, sem háðar eru um opin-
ber mál milli stjórnmálaflokka, þá bera þær sízt af öllu
á sér merki frjálsrar hugsunar, eða þess að til þess sé
ætlast, að málin skýrist með rökum. Málfærslan er
áróður og múgsefjun. Andstæðingunum er lýst sem
annaðhvort fíflum eða föntum, og helzt hvorttveggja.
Haldin eru stjórnmálanámskeið, ekki til þess að gera
kjósendurna nýtari þjóðfélagsþegna, með víðari yfir-
sýn um málefnin, heldur til þess að ala þá upp í hinni
einu og sönnu flokkstrú, og þetta starf er þegar hafið
á börnunum, svo að hægt sé að móta þau nógu snemma,
áður en þau eru farin að hugsa. Og hin sorglega stað-
reynd er, að því sterkara sem slíkt flokksuppeldi er, því
sterkari verður flokkurinn.
Dæmi þessi eru öll tekin úr starfsemi stjórnmála-
flokkanna. En á vettvangi menningarmálanna rekum
vér oss alltof mikið á hið sama. I listum eru uppi, nú
sem endranær, ótal „ismar“. Fyrir þeim er rekinn áróð-
ur, þannig að forystumennirnir kenna eftir reglunni
„vér einir vitum“. Skoðanir annarra eru afgreiddar á
líkan hátt og svikararnir gerðu í „Nýju fötunum keis-
arans“. Þeir, sem ekki vilja taka undir lofsönginn um
vænleik efnisins, litaval og mynstur, eru fyrirfram úr-
skurðaðir heimskingjar eða a. m. k. óhæfir til að standa
í stöðu sinni. Og það eru ótrúlega margir, sem af ótta
við þann dóm, heykjast á því að hugsa sjálfstætt, eða
láta skoðanir sínar í ljós, en þegja við svikunum, eða
jafnvel dásama þau.
Hér hefir verið bent á hverjar hömlur eru á frjálsri
hugsun, jafnvel meðal vor, þótt vér búum í lýðfrjálsu
þjóðfélagi. Það er sýnt, að hverju stefnir í þessum
efnum, og ef öfugþróunin heldur áfram á líkan hátt
og nú gerist, má svo fara, að fyrr en vér vitum af eru
hugtökin frjáls hugsun og frjáls menning ekki orðin
annað en innantóm orð, eða jafnvel verður gengið af
þeim dauðum, eins og í einræðisríkjunum.
86 Heima er bezt