Heima er bezt - 01.03.1957, Page 21

lítil hætta búin af heitum geislum, jafnvel um hádag-
inn. Það má því segja, að ekki sé hægt að byggja á
vetrarþokunni neinar vonir um þurra og bjarta daga.
Hins vegar er þetta orðtak nokkuð þokukennt og ekki
alveg auðsætt, hvernig beri að skilja það. Skulum við
því láta útrætt um það.
Það mun vera mjög gömul trú, að morgunroðinn
væti, en kvöldroðinn bæti. Hafa sumir reynt að sanna
þessa reglu. Þegar morgunroði sést, er sennilega bjart
í austri, en skýjað yfir staðnum og í vestri. Nú er
það algengast að skýjabakkar og úrkomusvæði berist
frá vestri til austurs, og ætti því að mega vænta vax-
andi skýja og úrkomu eftir morgunroða. Aftur á móti
verður kvöldroðinn gjarnan mestur, þegar bjart er í
vestri, en skýjað yfir staðnum og í austurátt. Skyldi
þá búast við minnkandi skýjum. En hvort sem þetta
er rétt eða ekki, þá er víst, að mönnum var heldur illa
við, að mikið létti til á morgnana skömmu eftir sólar-
uppkomu. Slíkar morgunglennur þóttu boða rigningu,
og ég hygg eftir eigin reynslu, að nokkuð sé til í þessu.
Skúrahættan er mest, þegar loftið er tiltölulega hlýtt
við jörð, en kalt hið efra. Þá er nefnilega hætt við, að
ókyrrð og ólga myndist, hlýjar loftbólur taka þá að
stíga frá yfirborði jarðar, en kalt loft sígur niður á
öðrum stöðum. Þessu niðurstreymi loftsins fylgir nú
einmitt sú náttúra, að það hitar loftið og eyðir skýj-
urn, þó að annars staðar vaxi skýin af uppstreyminu.
Þess vegna verður oft skin milli skúra, og það er nokk-
ur ástæða til að ætla, að skúradagur byrji einmitt oft
með slíku skini. Hugsum okkur, að það sé sumarkvöld
eins og nú. Sólin er að ganga til viðar og er hætt um
sinn að ylja jörðina. Loftið kólnar niður við grundir
og mela og verður þungt í sér. Um leið hættir ólga sú
og uppstreymi, er sólarhitanum fylgdi. Hitabólstrarnir
hjaðna og breiðast út í samfellt lag, sem rofnar ekki í
næturkyrrðinni. Hin stutta sumarnótt líður. Sólin renn-
ur upp. Geislarnir leita að hverri smugu á skýjabreiðu
næturinnar. Hvar sem hún finnst fer jörðin að hlýna,
hitauppstreymið byrjar, en allt í kring sígur loftið til
mótvægis, hlýnar og eyðir skýjunum. Það niðurstreymi
leiðir af sér uppstreymi á enn öðrum svæðum og þannig
koll af kolli. Svona má hugsa sér að morgunglenna
myndist. En þegar líður á daginn fer hitauppstreymið
að bera annan ávöxt. Klakkar og skúraflókar gnæfa við
loft, og fyrr en varir er komið ofan í. Heitur ilmur
af þurri töðu verður rammur og svalur, þegar gufuna
leggur upp af rennvotum flekkjum.
Enn hef ég ekki minnzt á þann veðurboða, sem löng-
um hefur verið öruggt að trúa. Það er blikan. Af tals-
hættinum „honum leizt ekld á blikuna“ er auðheyrt,
að hún þótti ekki vita á gott. í óeiginlegri merkingu
er einnig oft talað um, að bliku dragi á loft, þegar
illa horfir, t. d. um frið milli þjóða.
Þetta eðli blikunnar er fyllilega staðfest af veður-
fræðinni. Á undan flestum víðáttumiklum regnsvæðum
fara miklar háskýjabreiður, jafnvel á nokkur hundruð
km breiðu belti. Eins og nafnið bendir til, eru háský
þessi ljós á lit, en niður við sjóndeildarhring bregður
oft á þau gullnum blæ. Blikan er svo hátt í lofti, að
þar er hörkufrost, og værum við komin þangað upp,
væri ekki annað að sjá en glitrandi ísnálasveim. I þess-
um örsmáu nálum speglast sólarljósið á margvíslegan
hátt. Því er ekki að undra þótt slíkt ljósfyrirbæri væru
talin boða illviðri, þar sem þau fylgdu blikunni, enda
eru þau kunn af alþýðu manna. Rosabaugur er Ijós
hringur í kringum sól eða tungl og boðaði regn eða
snjókomu. Stundum sést láréttur hringur um allt loftið,
og liggur hann í gegnum sólina. Þar sem hringur þessi
sker rosabauginn, sjást þá mjög bjartir blettir, sem kall-
aðir eru aukasólir. Var kallað, að færi á. undan sól
eða eftir, eftir því hvort aukasólin birtist hægra megin
eða vinstra megin við sólina. Menn þóttust hafa þá
reynslu, að aukasólir í vestri boðuðu gott, en illt, ef
þær sáust í austri, en ekki treysti ég mér til að gefa
á því skynsamlega skýringu. Stundum var kallað, að
sól væri í hjálmaböndum. Munu þá hafa sézt fimm sólir
á lofti, fyrir ofan og neðan sólina, auk hinna venju-
legu aukasólna.
Þá var og sú trú, að Maríutása jafndreifð um allt
loftið boðaði afarfannkomu, en Alaríutása er netaský
og flestum kunnug. Þetta er alls ekki fjarstæð regla,
sérstaklega er athyglisvert það sldlyrði, að skýin skuli
vera jafndreifð. Þess eru einmitt allmörg dæmi, að þess
konar ský séu þau fyrstu, sem sjást, þegar úrkomu-
svæði nálgast. Einkum er þetta öruggt merki, ef menn
hafa getað fylgzt með því, hvernig skýin dró upp á
loftið um leið og þau þykknuðu, en hvergi sér í heið-
an himin undir breiðuna í þeirri átt sem skýin komu
úr.
Ein var sú aðferð að spá veðri, sem mjög b&r keim
af nútímatækni. Menn fengu sér rjúpusarp eða kýr-
blöðru, blésu út og bundu vendilega fyrir, en hengdu
síðan upp á vegg. Þegar sarpurinn eða blaðran var hörð
og útþanin, spáðu menn stormi og illviðri, en stillum
og góðveðri, þegar blaðran linaðist og skrapp saman.
Þetta er í rauninni ekkert annað en loftvog, að vísu
ófullkomin, en þó sama eðlis og þau barómet, sem
víða sjást í húsum. Þegar loftþrýsting fer minnkandi,
hlýtur um leið að minnka þrýstingin utan á belginn.
Við það fær loftið inni í honum ráðrúm að þenjast
út. Belgurinn verður harður, og þá var spáð rigningu.
Þegar loftþrýstingin eykst, hlýtur hún að herða belg-
inn saman, og þá er þurrviðri í vændum. Loftvogir
okkar eru nákvæmnari nú á dögum, enda eru mælingar
á loftþrýstingu einmitt ein helzta stoð veðurfræðinga í
starfi þeirra. En það er sannarlega vert að halda því
á lofti, að fátækt fólk á liðinni öld hafði einnig upp-
götvað gagnsemi þessara mælinga, framkvæmdi þær af
hugviti og hagnýtti þær af skynsemi.
Að lolcum er mér ljúft að geta þess, að við samningu
þessa erindis hef ég meðal annars haft stuðning af
þeim fróðleik um gamlar veðurspár, sem sr. Jónas
Jónasson á Hrafnagili tilgreindi í bók sinni um íslenzka
þjóðhætti. Er ekki óviðeigandi að minnast nú söfnunar-
starfs hans á þessu sviði, því að í fyrradag voru 100
ár liðin frá fæðingu hans.
Heima er bezt 105