Heima er bezt - 01.04.1967, Blaðsíða 2

1 vö aldarafmæli
Löngum var það svo, að íslendingar sinntu lítt skoð-
un náttúrunnar eða þeim fræðum, sem um hana fjalla.
Öld eftir öld unnu íslenzkir fræðimenn afrek í bók-
menntum og fornfræðivísindum, á sama tíma og telja
mátti þá á fingrum annarrar handar, sem sinntu náttúru-
fræðum eða öðrum raunvísindum. Og því síður vildi
það til, að nokkur gerði þau fræði að höfuðlífsstarfi
sínu. En á síðasta tug aldarinnar sem leið brá svo við,
að þrír íslendingar luku háskólaprófi í náttúrufræði, og
allir lögðu þeir stund á þau fræði með þeim ágætum, að
þeir hlutu fyrir doktorsnafnbætur og urðu víðkunnir
menn innan lands og utan. Svo einkennilega vill til, að
tveir þeirra voru fæddir í sömu vikunni og eiga aldaraf-
mæli í þessum mánuði, en það eru: Helgi Jónsson, grasa-
fræðingur, fæddur 11. apríl, og Bjarni Sæmundsson,
fiskifræðingur, fæddur 15. apríl. Þótt þeir væru jafn-
aldrar og skólabræður og legðu báðir stund á náttúru-
vísindi, varð starfsferill þeirra býsna ólíkur.
Bjarni Sæmundsson varð kennari við Latínuskólann,
síðar Menntaskólann í Reykjavík, þegar að loknu námi.
Kenndi hann þar í nær þrjá tugi ára, unz hann var
leystur frá störfum árið 1923 til þess að vinna eingöngu
að vísinda- og ritstörfum, en þótt hann væri þá kominn
á sextugsaldur hófst nú frjóasti starfstími ævi hans, og
mátti svo heita, að ekkert lát yrði á þar til hann lézt
1940.
Helgi Jónsson dvaldist í Kaupmannahöfn fyrstu árin
eftir að prófi hans lauk. Naut hann þau ár nokkurra
rannsóknarstyrkja bæði frá íslandi og Danmörku. Þau
árin var hann athafnasamur vísindamaður, en í raun
réttri má segja, að vísindastarfi hans sé lokið með dokt-
orsriti hans 1910. Eftir það var ævi hans barátta fyrir
lífinu sjálfu. íslenzka þjóðin hafði ekkert starf honum
til handa annað en stundakennslu, aðallega í dönsku og
reikningi. Loks varð hann fastur kennari í náttúrufræði
1921, en naut þess ekki lengi, því að hann lézt 1925.
Að tilteknu marki varð kennsla meginstarf þessara
manna, og auk hinnar beinu kennslu varð Bjarni Sæ-
mundsson áhrifaríkur kennari með kennslubókum sín-
um í náttúrufræði og landafræði, sem notaðar hafa ver-
ið fram undir þennan tíma, og þótt gallar séu á þeim,
hafa þó ekki aðrar betri verið gerðar á voru máli. En
þeirra félaga verður ekki minnzt sem kennara heldur
verða það vísindastörf þeirra, sem halda minningunni
um þá á lofti. Og skal þeirra nú stuttlega getið.
Bjarni Sæmundsson er höfundur og faðir íslenzkrar
fiskifræði. Þegar hann hóf störf sín vissu menn sáralítið
um lifnaðarhætti og atferli íslenzkra fiska. Fyrst í stað
mætti starf Bjarna litlum skilningi, en með þrotlausri
eljusemi og áhuga tókst honum að fá sjómannastétt
landsins til skilnings á starfi sínu og síðan ráðamenn
þjóðarinnar. Hér yrði of langt mál, að rekja starfsferil
Bjarna Sæmundssonar. Um áratugi safnaði hann gögn-
um með þeini hætti að fara í veiðiferðir með togurum
eða öðrum veiðiskipum. Úr gögnum sínum vann hann
í þeim fáu tómstundum, sem gáfust frá annasamri
kennslu, og skrifaði um niðurstöður sínar í íslenzk og
erlend rit. En jafnframt því vann hann sleitulaust að því
að efla og annast Náttúrugripasafn íslands. Vinnudag-
ur hans var langur, en launin þau ein að kalla, sem fólg-
in eru í vinnugleðinni og því að sjá árangur verka sinna.
Fiftir að hann hætti kennslu samdi hann hin þrjú miklu
rit sín Fiskana, Fuglana og Spendýrin, sem öll eru braut-
ryðjendaverk, enda þótt Fiskana beri þar hæst. Verða
þeir ætíð taldir til hinna fremstu vísindarita, sem á ís-
lenzku op- um íslenzk efni hafa verið skráð.
Ö
Vísindastörf Helga Jónssonar blöstu ekki eins vxð
augum alþjóðar. Því fór einnig fjarri, að hann væri svo
mikilvirkur rithöfundur sem Bjarni Sæmundsson, og
flest helztu rit hans eru samin á erlendum málum og ís-
lenzkum almenningi lítt kunn. Fyrstu ritgerðir hans
fjölluðu um íslenzka gróðurfræði, voru þær allar á
dönsku. Lýsti hann þar helztu gróðurlendum og flóru
í ýmsum landshlutum. Margt kom þar nýtt fram, enda
ekki mikið ritað um þau efni áður. Jafnframt samdi
hann alþýðlega fræðibók um grasafræði. Höfuðverkefni
hans og afrek voru rannsóknir hans á þörungagróðri við
strendur landsins. Samdi hann doktorsrit sitt um það
efni ásamt nokkrum ritgerðum öðrum. Voru rannsóknir
hær svo vel af hendi leystar, að fróðir samtímamenn
töldu að svo góð skil hefðu sæþörungagróðri ekki verið
gerð annars staðar við Evrópustrendur.
Þótt ekki séu nú liðnir þrír aldarfjórðungar fullir síð-
an þessir tveir menn hófu störf sín, hefur furðumargt
skipazt í þessum málum til hins betri vegar. íslenzka rík-
ið á nú tvö hafrannsóknaskip í smíðum, allálitlegur hóp-
ur vísindamanna hefur nú fiski- og hafrannsóknir að
114 Heima er bezt