Heima er bezt - 01.04.1975, Blaðsíða 12

nýjar lausnir, er engin vísindastofnun. Hún verður ein
allsherjar grjóthleðsla utan um fordóma undangenginna
áratuga.
Einkum og sér í lagi á þetta við, þegar sjálfri hug-
myndafræðinni er bylt. Þar sem bent er á ný hugtök,
nýjar skilgreiningar, nýjar rannsóknarleiðir, liggur í
augum uppi, að eldri fræðimenn þurfa að sýna opinn
hug til að skilja röksemdafærsluna. Grundvöllur fyrri
skoðana er skekinn, öllu varðar, að vísindin hafi fast
undir fótum. í því tilviki sem hér um ræðir beitir H. í.
þeirri aðferð að banna þeim sem setur fram nýjar skil-
greiningar á nýjum og óvæntum grundvelli að skýra
mál sitt við háskólann. Þótt bæði sé um að ræða nýjar
hugmyndir og ný hugtök skal hvorutveggja lokað,
augum og eyrum.
Já, nú er Sigurður Nordal látinn, skært ljós horfið
af himni íslenzkrar menningar. Vitmaðurinn er orðinn
hluti af hverjum Islendingi, saga hans saga bókmennta-
rannsókna á 20. öld. Meginkenningar Nordals voru
miðaðar við tilteknar spurningar sem áttu sér hlutverk
fyrir hálfri öld. Hver einstaklingur er barn síns tíma,
ekki sízt fræðimenn, jafnvel þeir sem fram úr skara.
Hvernig sem kenningum Nordals reiðir af er eitt hafið
yfir efa og tímaskeið: hann átti sér hugsjón. Þá hugsjón,
að íslenzkar menntir yrðu aldrei frá íslenzkum almenn-
ingi skildar. Segja má, að virk þátttaka almennings í
rannsókn íslenzkrar menningar hafi verið meginstef lífs
hans, það stef sem gaf lífi hans tilgang og inntak. Rann-
sókn íslenzkrar menningar mátti aldrei verða einokun
ákveðins þröngs hóps með yfirborðskenndar mennta-
gráður, að skoðun Nordals. Háskólinn skyldi opinn
Islendingum, þar skyldu torleystustu efni reifuð undan-
bragðalaust af lærðum sem leikum. Þetta var og hugsjón
Björns M. Ólsen og annarra þeirra sem stofnuðu H. í.
af fátækt sinni 1911. En fátæktin var aðeins jarðnesk.
Þessir menn voru auðugir af öðru — já, vafalaust nefna
ýmsir það barnaskap.
Raunar rekur Nordal sjálfur í Völuspá sinni, hvers
vegna nauðsyn beri til að fræðin séu ekki einokuð. í
einhverri eftirminnilegustu stunu íslenzkra bókmennta
segir hann, að „norræn fræði hafi dregið að sér helzti
fáa afburðamenn, en það hefur aftur gert þau lítilsigldari
en vera þurfti“ (Vspá s. 2).
Ja, tarna var nú meira andvarpið. Skýringum norrænu-
manna „er sett of lágt takmark“, segir Nordal (ss). Sú
gjá, sem aldrei mátti halda áfram að breikka — að hans
viti — var „gjáin milli vísindalegra rannsókna og al-
mennrar menntunar“ (s+s 31).
Men det var dengang, eins og Danskurinn sagði.
Skrýtið er að sjá, að þeir menn sem nú berjast hvað
hetjulegastri baráttu fyrir virðingu í stað hugsunar, lofa
Nordal nú hástöfum fyrir ný viðhorf og nýtt frum-
kvæði í æsku. Svo er að sjá sem rökræður hafi verið öllu
heppilegri í fyrri heimsstyrjöld heldur en þjóðhátíðar-
árið 1974.
Huganum verður reikað til Heisenbergs. Þegar vér
skoðum sögu vísindarannsókna, segir eðlisfræðingurinn,
sjáum vér, að vér virðumst hafa mjög lítið frjálsræði í
vali úrlausnarefna. Vísindamenn eru fast tengdir sögu-
legri erfð sinni, og verkefnaval þeirra einatt bundið lausn
þeirrar gátu sem maðurinn á undan glímdi við. Sá sem
á eftir kemur spyr óvart sömu spurningar og sá á undan.
Og sá sem dæmir, dæmir út frá þeirri spurningu sem
hann þekkir, af því hann skilur ekki nýja spumingu,
gerir sér þess e. t. v. enga grein, að spurningin sem
hann gnauðaði við allt sitt líf, var skökk. Verkefni há-
skólanna eru m. ö. o. yfirleitt valin af eldri mönnum,
brautin því oft vörðuð af fordómum áratuganna á
undan. Hvað gerir þá fólkið með gáfurnar? spyr Heis-
enberg. Hann svarar: Það hrekkur ósjálfrátt í burtu
undan fræðigreinum sem ekki virðast bera í sér nein
ný markmið, nein fersk og torleyst verkefni. Það sem
gerist, þegar reynt er að hefta frjálsa hugsun, er, að
yngri mönnum er bannað að spyrja spurninga, sem þeim
eldri hafði yfirsézt.
Gaman er að lesa frásögur Heisenbergs af mikilmenn-
um vísindanna. Þótt einn skildi ekki hugmyndir annars,
datt engum þeirra í hug að varna öðrum máls. Ein-
stein varð til dæmis mikill vinur Max Boms, þótt hann
yrði aldrei sammála honum um tilteknar kenningar. Því
ólíkari sem niðurstöður þessara mikilmenna voru, þeim
mun meiri eggjan og skemmtan höfðu þeir af fræðum
sínum. Hér við heimspekideildina sýnist þessu öfugt
farið: sá sem leitar nýrra skilgreininga á nýjum grund-
velli, sem öðrum kemur á óvart, virðist sjálfur Óvinur-
inn með stórum staf. Það er eins og krossa þurfi húsið í
bak og fyrir til að hreinsa heimspekideild af slíkum
óþrifnaði. Lítum svo á atferli mikilmennanna: allir sem
einn óskuðu þeir hinum — ekki sízt þeim sem þeir voru
á öndverðum meiði við — frjálsræðis og vinnuaðstöðu.
Að kæfa nýjar lausnir bara vegna þess að þeir væru
þeim ekki sammála, var óhugsandi glæpur. Virðingar-
þráin var hins vegar ekki meiri en svo, að Einstein
gleymdi að raka sig og geklt á sokkaleistunum. Vart
hefði slíkur fengið að óhreinka ganginn hér við Hring-
brautina.
Sigurður Nordal velti eitt sinn fyrir sér vísinda-
mennsku þeirra sem fást við rannsókn fornmenningar.
Hann komst að þeirri niðurstöðu, að hæpið væri að
nefna sagnfræðina „vísindi“. Hver „sagnfræðingur“
túlkaði grein sína samkvæmt eigin viðhorfi.
Við þetta má bæta, að jafnvel sveitadrengir úr Húna-
þingi skilja sagnfræðina eigin skilningi tempraðan lær-
dómsstefnum síns tíma. Svofer og Reykvíkingum nútím-
ans. Því verða rökræður aldrei úreltar.
Sigurður Nordal var mikill hugsuður. En valdi hann
sér þau úrlausnarefni, sem miðaldafræðingum nútímans
þykja mestu varða? Engum er léð að spyrja allra spurn-
inga. Þær spurningar sem blöstu við Aristotelesi voru
ekki spurningar Newtons. Og spurningar Newtons voru
ekki spurningar Einsteins. Þeir menn sem spurðu mikil-
vægustu spurninga menningarfræðinnar á 19. öld — sem
flest er nú á byggt — höfðu ekki háskólagráður. Félagar
þeirra við heimspekideildir höfðu ekki sett stafi aftan
124 Heima er be-zt