Heima er bezt - 01.04.1975, Blaðsíða 13

við nöfn þeirra fyrir skólapiltaritgerðir. Christian Jiirg-
ensen Thomsen, sá sem lagði grundvöllinn að fornleifa-
fræði heimsins, var kaupmaður. Meira að segja Jens
Jakob Asmussen Worsaae og Sophus Möller, skörpustu
heilar danskrar fornleifafræði, urðu að berjast ævilangri
baráttu gegn kulda og andúð Kaupmannahafnarháskóla.
Það bjargaði þeim undan norrænumönnum síns tíma,
að stjórn og þing skárust í leikinn. Stjórnmálamenn
skópu þeim vinnuaðstöðu. Kaupmannahafnarháskóla
tókst ekki að koma í veg fyrir að þessir menn störfuðu.
Því bera Danir enn ægishjálm yfir aðra í fornleifafræði.
Edward Tylor sem lagði grundvöllinn að gjörvallri
vísindalegri menningarfræði nútímans, var vísað frá há-
skóla vegna trúarskoðana, hann fékk ekki einu sinni
leyfi til að nema við stofnanir virðuleikans. Slíkur er sá
stakkur sem menn héldu háskóla nútímans vaxna upp
úr.
Sigurði Nordal auðnaðist að brjóta nýja leið hérlendis.
Menn spýttu ekki á hann, menn vörnuðu honum ekki
máls. Leið Sigurðar var auðskilin almenningi og höfð-
aði til skáldæðar Islendinga. Þótt slík auðna hafi fylgt
Sigurði, hygg ég, að vinsældir hans og greiðfærni
brautarinnar eigi eftir að verða arfi hans harðastur
steinn. Brautin var of auðgengin, Sigurður lagði á stíg
sem hann gekk ekki til enda. Ljós Sigurðar var alla tíð
geisli fagurkerans, sem dreymdi skáldadrauma og sá
forna ritlist í hillingum. Klungur fræðimennskunnar
var svo skelfing fjarri skapferli hans.
Hví var steinninn svo harður? munu menn spyrja eftir
hundrað ár. Og eðlisfræðingurinn þýzki á svar. „Hvaða
hugmyndir eru viðteknar?“ spyr hann. Og hann svarar:
„Reynslan kennir oss, að það eru yfirleitt ekki sam-
kvæmni eða skírleikur hugmynda sem gerir það að verk-
um, að þær eru viðurkenndar, heldur vonin um það, að
maður geti sjálfur tekið þátt í að vinna úr þeim og
sanna þær.“ (trs 50). Hin hlýja skáldæð Nordals sló í
takt við hjarta margs búandsveinsins með skáldadrauma.
Skyndilega uppgötvuðu skáldhneigðir menn, að þarna
mundu þeir geta lagt eitthvað af mörkum til úrvinnslu
og sannana. Til slíks þurfti ekki þekkingu á miðalda-
fræðum heldur skáldlegt innsæi og hugarflug nútíma-
manns. Því tóku allir að spyrja sömu spurninga og Nor-
dal. Líti menn á afrakstur svonefndrar „bókmennta-
gagnrýni“ íslenzkra fornrita, virðist sem enn jórtri
hundruð sauðfjár kjörgras Nordals frá aldamótunum.
Skáldadraumar Sigurðar Nordal leiddu hann af braut
miðaldarannsókna. Ahugi Sigurðar á ritlist skóp honum
þau örlög að leiða hjá sér rannsókn manns og menn-
ingar í líki þeirra vísindagreina sem nú hafa blómgazt í
heiia öld. Einkennileg þversögn þess spekings sem unni
rannsókn manns og menningar öðru fremur. Vísinda-
maðurinn rakst á skáldið, einatt varð af mótinu fágæt-
lega djúpur sær hugmynda sem lauga mun Islendinga
um langa hríð. En spurningar ýmsar gieymdust á strönd-
inni. „Vanda, vanda, gættu þinna handa“ — eða eitt-
hvað í þá veru — stóð á fjöl þeirri sem Sigurður reit á
í rúminu. Ritlistin sýnist hafa verið honum æðst mark.
Mér hefur oft orðið hugsað til þessara orða, eða hvort
mikilmenni kynnu stundum í snilld handa sinna að
gæta síður fótanna.
„Langsamlega mikilvægasta skilyrði fyrir framsókn
í vísindum er, að fordómum og fyrirfram viðteknum
skoðunum sé rutt úr vegi“, segir Heisenberg. Einhverj-
um fáráðanum hlýtur þá að verða spurn: Hvernig
verður slíkt gert með því að varna mönnum máls við
háskóla?
„Það eru hin venjubundnu hugtök sem móta hugar-
starf vort um vandamálin og ákvarða spurningarnar sem
vér spyrjum“, segir Heisenberg (s. 54).
Það er þetta sem gerir þjóð svo varnarlausa, þegar
spurt er spurninga, sem aldrei hafa verið fyrir hana
lagðar. Þegar sá sem hér talar spurði einfaldra miðalda-
spurninga í riti árið 1969 stóð fjöldi manna og starði.
Enginn hafði sagt íslendingum að slíkra spurninga væri
að vænta, enginn hafði bent á hugmyndafræði forn-
aldar og miðalda. Og, eins og háskóhnn hefur nú ræki-
lega staðfest með tveim formlegum og skriflegum synj-
unum með sex ára millibili — 1968 og 1974 — þykir
heppilegast við háskólann að harðbanna fyrirlestra þar
sem hin nýju viðhorf eru rökrædd. Að gera sér ljóst,
að þær spurningar sem menn eru vanir að spyrja, eru
í rauninni lítils sem einskis virði, og að allt annarra
spurninga er þörf — er örðugt verkefni. En sú þraut
liggur nú fyrir þessari frábæru menntastofnun.
Islendingar eru orðnir svo vanir virðuleikasvip í stað
óviðeigandi hnýsni í fornrit, að þeir gera sér þess
vart nokkra grein hversu göfugmannlegt ástandið er
orðið. Með alvöruþunga halda rækilega merktir fræða-
þulir heimspekideildar fram skoðunum, sem ættu betur
heima hjá Lísu í Undralandi en í prósaiskum heimi
nútímamennta. Þannig þykir enn góð latína að kveða
goðaveldið íslenzka óháð evrópskri hugmyndafræði, og
heiðin trúarbrögð landnámsmanna háifvitaháttinn ein-
beran. Þá þykja hugdettur fyrstu áratuga þessarar ald-
ar um eðli íslendingasagna svo máttugar að eðli, að
rnóðir jörð má vara sig. Sjálfsagt er talið að ræða
Grettlu og Njálu sem sagnfræðilegar skáldsögur í 19.
aldar stíl án þess alvarleg tilraun sé gerð til að rannsaka
hvort rit þessi kynnu ekki að hlíta rithefð síns tíma-
skeiðs. I stað leitar að nýjum leiðum virðist trú á við-
teknar skoðanir deildarinnar nú orðin sáluhjálparatriði.
Enda auðvelt að viðhalda trú þar sem nýjar spurningar
eru tabú.
Ef til vill var það ritsnilld Nordals, mannvit hans og
þroski, sem olli þessu ástandi, þótt einkennilegt megi
virðast. „Fyrst hann segir þetta, hver er ég að mót-
mæla því?“ hefur víst hver spurt sjálfan sig. Menn
vörpuðu sér að fótum meistarans eins og vitringarnir að
jötu barnsins í Betlehem. Með öfugu formerki þó: það
var vitringurinn sem lá í jötunni, börnin, sem trítluðu
umhverfis.
Víst átti mannvinurinn lofið skilið. En verkefni fræði-
Heima er bezt 125