Heima er bezt - 01.05.1978, Page 14

Mataræði.
Um mataræði má í stuttu máli segja, að þar sem annars
staðar bjó heimilið sem mest að sínu og leitast var við að
halda matargerð og matarvenjum í föstum skorðum frá
ári til árs.
Matmálstíma er áður getið. Hverjum manni var feng-
inn sinn skammtur. Matarílátin voru diskur og skál, og
átti hver heimilismaður sitt ílát. Skálarnar voru allar rós-
óttar, sem kallað var, þ.e. á þeim voru ýmiskonar myndir,
allt frá fjallkonumynd, til kínversks landslags og húsa.
Piltaskálar tóku pott, en stúlknaskálar eitthvað minna,
hafa líklega tekið 3A úr potti. Diskar voru miklu einleitari,
voru þeir annaðhvort hvítir eða með bláum röndum, en
einhvemveginn merkti hver sinn eiginn disk. Alhvítar
skálar þóttu ómerkilegar, en þó mátti notast við þær á
engjum, því að ekki var farið með hinar venjulegu skálar
þangað. Líkt mátti segja um emaleraðar blikkskálar. Þær
vildi enginn nota, ekki einu sinni á engjum. Þótt leirílátin
væru brothætt, entust þau furðulengi. Man ég eftir sömu
skálunum öll mín uppvaxtarár, og sagt var um eina þeirra,
að hún væri yfir 30 ára gömul. Var hún að lokum spengd
og endaði æfi sína á engjum. Hver og einn átti sinn spón
eða skeið. Allir borðuðu með sjálfskeiðingum, gafflar
þekktust ekki og hnífapör voru voru aldrei notuð nema
handa gestum, minnist ég varla að hafa handleikið slíka
gripi fyrr en ég kom í skóla. Ekki var eins fastákveðið með
kaffibolla hvers og eins og matarílátin, en sumt af fólkinu
átti þó sína bolla og drakk aldrei úr öðru, og svo var t.d.
um mig eftir að ég óx upp. Þegar maturinn var borinn inn
voru öll ílátin sett á borðið í baðstofunni. Ekki mötuðust
þó allir við borðið heldur tók hver sína skál og disk ög
mataðist á rúmi sínu með ílátin á hnjánum. Altítt var, að
menn luku ekki skammti sínum, og geymdu sér þá bitann
til kvölds, ef lystin skyldi þá vera meiri.
Jafnskjótt og komið var á fætur á morgnana var
morgundrykkur. Stundum var það kaffi, en oftar þó flóuð
mjólk eða mjólkurbland. Hvort heldur sem var, fylgdi því
sykur, tveir molar á mann. Framan af var mest notaður
toppasykur, var allmikið verk og vandi, að klippa hann
niður svo að molarnir yrðu sem jafnastir. Á styrjaldarár-
unum fór aðallega að fást höggvinn sykur og hurfu þá
sykurtoppamir úr sögunni. Á seinni árum var oftast
ósmurð hveitibrauðssneið með morgundrykknum.
Morgunmaturinn var líkur árið um kring. Brauð og
smér, slátur og full skál af hræring og mjólk, var mjólkinni
ætíð hellt út á áður en maturinn var borinn inn. Langmest
var notuð nýmjólk, þó kom fyrir ef mjólkurlítið varð, eða
á sumrin, þegar rjómi var sendur í rjómabú, að hún var
blönduð með undanrenningu, en aétíð var Margrétu slíkt
óljúft, og raunar ríkti sú trú, að undanrenning væri ekki
mannamatur, og neysla hennar gæti valdið alls konar
kvillum. Þannig var því trúað, að hún gæti valdið berkla-
veiki, og gekk sú saga um eitt heimili í sveitinni, þar sem
unglingar höfðu veikst af berklum, að orsakarinnar væri
að leita í undanrenningarneyslu.
Skyr var gert allt árið, en mest þó eftir fráfærur á
sumrin. Þá var daglega gert upp í þremur til fjórum koll-
um. Þegar minna var um mjólk var kollan ekki nema ein
og ekki gert skyr nema annanhvorn dag eða sjaldnar.
Stundum var ekkert skyr gert langan tíma seinni part
vetrar. Skyrgerðin fór þannig fram, að mjólkin var flóuð,
þ.e. soðin í stórum potti. Síðan var henni hellt í kollurnar
og látin kólna hæfilega. Síðan var látinn í hana þétti og
hleypir. Þettinn var skyr frá fyrri skyrgerð, en ef langt leið
á milli varð hann ónýtur og þurfti þá að fá þétta að.
Hleypirinn var gerður úr kálfsvinstrum, hét hann öðru
nafni lyf. Vinstrin var reykt í eidhúsi, þegar gera átti lyf
var hún þvegin og síðan lögð í bleyti nokkurn tíma. Var
lögurinn síðan notaður. Tilbúin lyf geymdust iila, en
hinsvegar mátti nota sömu vinstrina oftar en einu sinni, og
var hún þurrkuð á milli. Síðar var farið að kaupa osta-
hleypi úr kaupstað. Skyrið stóð í kollunum um sólarhring,
þá var það fullhlaupið. Var því síðan hellt á síur, sem voru
grófur strigi, er þaninn var á trégrind. Þegar fullsíað var
og mysan að mestu úr skyrinu var það hæft til matar. Lítið
af því var notað nýtt heldur safnað í ámur og látið súrna,
en súrt skyr var helst ætíð í hræringnum. Súra skyrið varð
að verða minnst missiris gamalt, þá var súrinn brotinn
sem kallað var. Það var ljúffeng fæða. Mysunni var safnað
í ílát til drykkjar og að súrsa í slátur. Hún varð einnig best
þegar hún var hæfilega gömul og brotin.
Ef skyrlaust varð, sem sjaldan gerðist, var grautur í stað
hræringsins, og þótti ekki gott, man ég að ég heyrði Stefán
kvarta um að þurfa að hafa „svartan grautinn“ á borðum.
Framan af árum voru allir grautar úr bankabyggi. Var
það malað heima í hverja grautargerð, en vatnsgrautur
var soðinn til nokkurra daga í einu, og geymdur í tveimur
trébökkum, sem fylltir voru við hverja suðu. í grauta var
bankabyggið ætíð grófmalað. í ketsúpu þurfti hinsvegar
að mala mjög fínt. Var það gert með því að snúa kvörninni
mjög hægt. Þótti mér og fleirum það leiðindaverk og vildu
heldur mala fulla skál í graut en kaffibolla af grjónum í
súpu. Þegar lokið var að mala hverju sinni var kvömin
sópuð með fuglsvæng, síðan var breitt yfir hana, og beið
hún svo næstu mölunar. Á stríðsárunum hætti bankabygg
að flytjast að mestu og komu þá hafragrjón til grautar-
gerðar í þess stað. Þótti mörgum það ill skipti, en ekki
þurfti að mala hafragrjónin, en nokkum tíma tók það að
venjast þeim.
Matarbrauð var allt úr rúgméli. Ekki var rúgurinn þó
malaður heima, en svo mun þó hafa verið gert áður.
Rúgmél var aldrei haft í grauta. Mest var borðað af flat-
brauði. Var það bakað á glóð, stundum úti í hlóðum en
oftast í eldavélinni. Deigið var flatt út í þunnar kökur, sem
lagðar voru á glóðina, og síðan blásið að henni með ein-
hverskonar spjaldi. Hét það að físa. Mun flatbrauð hafa
verið bakað annan og þriðja hvem dag. Mörgum þótti
nýbakað glóðarvolgt flatbrauð með sméri hið mesta sæl-
gæti. Aldrei var ég í þeim hópi, og enn í dag er flatbrauð
meðal þess matar, sem mér þykir minnst til koma. Þegar
flatbrauðið var skammtað var hver kaka skorin í fjóra
parta. Minnir mig að karlmönnum væri skömmtuð heil
kaka í mál. Pottbrauð var bakað við og við. Það var
þannig gert, að fyrst var mélgrautur látinn standa í bakka
158 Heima er bezt