Ægir - 01.11.1975, Blaðsíða 8

ari hluta 14. aldar eða fyrri hluta 15. aldar.
í frásögn Jóns kemur glöggt fram, hversu
mikils skotmannsrétturinn var virtur og
einnig að íslendingar hafa frá öndverðu skutl-
að stórhveli.
Björn hafði hrakið til Grænlands haustið
eða síðsumars 1385 og er sagt að Grænlend-
ingar hafi fengið honum Eiríksfjarðarsýslu og
ætti þá hvalrekinn að hafa orðið syðst á Græn-
landi, en þar er Eiríksfjörður. í ævisöguágripi
af Birni Jórsalafara eftir Janus Jónsson
(Merkir íslendingar I) er svo sagt frá, og er
heimildin Jón lærði sem áður segir: „Það bar
og til, að þar rak steypireiði mikla, og var í
skutull með marki Ólafs bónda í Æðey í Isa-
firði, og tók Björn til sín skotmannshlutinn,
en það er fjórðungur hvalsins, en kvaðst
mundu gjalda Ólafi bónda skotmannshlutinn,
er hann kæmi aftur til íslands, og varð þeim
Birni og félögum góð matbjörg af happi
þessu.“
í frásögninni í Ferðabókinni sem getið er hér
á undan af aðferðum Islendinga við að drepa
hval segir:....meðan enn var dugur og geta í
landsmönnum“ er sagt að þeir hafi strengjárn-
að hvalinn, en þá er hafður strengur við skut-
ulinn og hann tengdur bátnum og framan við
bátana hafi menn á þeim tíma bundið stóra
hrísbagga til að gera hvalnum sem erfiðast
að hverfa á braut. í frásögnum af Ólafi í
Hvestu vestra, en hann var uppi um miðja 17.
öld, er sagt að hann hafi strengjárnað hval
og skotið skutlinum úr byssu, sem hann hafði
í stafni teinærings og við skutulinn hafi verið
festur strengur og á honum hrísbaggar og
einnig tunnur og hann síðan tengdur bátnum.
Frá Ólafi er sagt í I. b. Vestfirzkra sagna og
þar er ekkert nefnt að Ólafur hafi notað byssu,
en Gísli Ásgeirsson, sem hér á eftir segir frá
veiðum Arnfirðinga, hefur þetta þannig eftir
gömlum mönnum í sinu ungdæmi.
Um Ólaf í Hvestu er til eftirfarandi þjóð-
saga, sem sýnir að sá karl hefur stundað hval-
veiðar í allstórum stíl, en þó er ekki ráðlegt
að ofmetnast af því frekar en öðru.
„Einu sinni kom Ólafur að landi, með hval,
sem hann hefur skutlað. En þá voru fyrir í
fjörunni tveir hvalir, sem hann átti og ekki
var búið að skera upp, svo að nú átti hann
>rjá hvali á fjörunni í einu. Þá er sagt, að
hann hafi rétt upp hægri höndina og sagt:
„Það er mikið, að svona lítil hönd skuli geta
lagt að velli svona stórar skepnur." En rétt
sem hann sleppti orðinu datt höndin máttlaus
ofan með síðunni. Bar hann höndina visna
þaðan í frá til dauðadags og járnaði ekki hval
framar. (Vestf. sagnir I). Þeir Hvestumenn í
Arnarfirði virðast hafa verið hvalveiðimenn
mann fram af manni á þessum öldum. Til er
heimild um Jón Ólafsson „hvalmann" frá
Hvestu, sem hafi hvolft undir sér á Arnarfirði
1622. (Vestfirzkar ættir I).
Af þessum sögum öllum má ráða, að vestra
hefur stórhvalur um allar aldir verið skultlað-
ur og beitt við það all-mikilli tækni.
Um veiðar Vestfirðinga á stórhvelum eru
svo til áreiðanlegar heimildir eftir að kemur
fram á 19. öld. Arnfirðingar höfðu forystu
vestra í þeim veiðum og fer frásögn Gísla Ás-
geirssonar frá Álftamýri hér á eftir eins og
þær tíðkuðust í hans minni og hans næstu
feðra, sem voru frægir hvalskutlarar. Frásögn
Gísla er að finna í grein Gils Guðmundssonar
í jólabiaði Víkingsins 1946 og tek ég hana
hér upp óbreytta, því að þarna mun um að
ræða ýtarlega lýsingu á veiðiaðferðum íslend-
inga þegar um stórhveli var að ræða og jafn-
framt nýtinguna eins og gerzt hefur frá fornu
fari, því að hún kemur heim og saman við
hinar stuttu frásagnir Ferðabókarinnar og
Horrebows af hvalveiðum og enn eldri heim-
ildir, þar sem er frásögn Jóns lærða og munn-
mælasagnirnar af Ólafi í Hvestu, nema Arn-
firðingar stengjajárna ekki hvalinn og líkast
til hefur alla tíð verið minna um það, líkast
til hefur því valdið, að þá hefur verið erfiðara
að laumast að hvalnum á smákænum, eins og
Arnfirðingar gerðu og fram kemur í frásögn
Gísla.
Frásögn Gísla Ásgeirssonar
„Við að járna hvalinn voru þrír menn a
tveggja rúma báti, skutlarinn og tveir valdm
undirræðarar. Bátar þessir voru kallaðir
vöðubátar af því að þeir voru notaðir vi
selveiðar. Þeir voru sérlega vel lagaðir ti^
gangs og þannig um búið, að ekki heyrðist 1
þeim, þótt þeim væri róið í skorpu. Þeir voru
með fjórum keipum, tveimur á hvort borð, o)1
aldrei var þó róið nema á eina ár á bor .
Keipar og þrælkur voru klædd með skinnum
úr leðri, svo að ekki marraði í þegar róið vai-
Plittur með tveimur listum að ofan var fel
ur yfir barkann í bátnum. Var hann gerður
sérstakiega fyrir skutlarann að standa á Þe£
324 — Æ GI R