Heilbrigðismál - 01.12.1995, Qupperneq 10

Svefn og vaktavinna:
Eifitt að sofa þegar aðrir vaka
Grein eftir Júlíus K. Björnsson
Það er manninum eðlilegt að
vaka á daginn og sofa á nóttunni.
Þessi eiginleiki hans endurspeglast
í samfélaginu öllu, þar sem flest af
því sem menn gera fer fram á dag-
inn. Þó verður hluti þeirra starfa
sem þarf að sinna að fara fram á
kvöldin eða á nóttunni en það
krefst þess að fólk vinni á „óvenju-
legum" tíma.
Klukkan í líkamanum
I líkama mannsins er klukka sem
stýrir því hvenær menn sofa og
vaka. Ahrif hennar endurspeglast í
reglubundnum breytingum á hita-
stigi líkamans, sem verða á hverj-
um sólarhring, þannig að hitinn er
hæstur um miðjan dag og lægstur
seinni hluta nætur. Dægursveifla
mannsins hefur jafnframt þann eig-
inleika að vera nokkuð stöðug og
föst í sessi og getur verið erfitt að
breyta henni. Flestir þeirra sem
vinna breytilega vaktavinnu hafa
fundið fyrir þessu.
Rannsóknir sem hafa verið gerð-
ar á vaktavinnufólki sýna að það
fær að jafnaði um sjö klukkustund-
um styttri svefn á viku en fólk í
sömu störfum sem vinnur á dag-
inn. Rannsóknir hafa einnig sýnt að
allt að 20% vaktavinnufólks kvartar
um slæman svefn. Á sama hátt
virðist óvenjumikil syfja og þreyta
vera mun algengari meðal þeirra
sem vinna vaktavinnu en þeirra
sem vinna á reglulegum tíma.
Verra að sofa á daginn
Tvær megin ástæður eru fyrir
því að svefn þeirra sem sofa á dag-
inn er truflaður og þeir eru syfjaðri
en aðrir þegar þeir vaka. í fyrsta
lagi er erfiðara að sofa á daginn því
hvers kyns hávaði getur truflað
svefninn, þó svo að hinn sofandi
maður verði þess ekki var. I öðru
lagi, og það skiptir sennilega meira
máli, er það staðreynd að þegar
fólk sefur á þeim tíma þegar lík-
amsklukkan segir að hann ætti að
vaka verður svefninn léttari, lausari
og verri. Hlutverk líkamsklukk-
unnar er meðal annars að undirbúa
líkama og huga undir það að sofa
og vaka á ákveðnum tímum. Ef
reynt er að sofa á öðrum tíma getur
það reynst erfitt, vegna hvers kyns
örvunar sem tilheyrir í raun og
veru því að vera vakandi. Á sama
hátt getur reynst erfitt að vaka þeg-
ar líkams- og hugarstarfsemin er
tilbúin til þess að sofa og því fylgir
oft mikil syfja, þreyta, þróttleysi,
kuldatilfinning og skortur á athygli
og eftirtekt.
Þreytan hleðst upp
Þeir sem vinna á óvenjulegum
tímum þurfa oft að skipta um
vinnutíma. Fólk fer af morgunvakt
yfir á kvöldvakt og síðan á nætur-
vakt og er jafnvel aðeins nokkra
daga á hverri vakt. Flestir vakta-
vinnumenn finna mikið fyrir þess-
ari skiptingu, sérstaklega ef hún er
viðvarandi, sem ákaflega þreyt-
andi. Vitað er að líkamsklukkan er
fimm til sjö daga að endurstilla sig.
Því miður fær vaktavinnufólk
sjaldan tækifæri til þess að laga lík-
amsklukku sína að nýjum vinnu-
tíma. Af þessum sökum er ákaflega
algengt að syfja og svefnleysi safn-
ist upp hjá vaktavinnufólki, að
minnsta kosti meðan á hverri
vinnutörn stendur. Viðkomandi
reynir síðan að vinna það upp næst
þegar hann fær nokkurra daga frí.
Eftir löng tímabil af slíkri vinnu
hafa margir vaktavinnumenn lent í
því að erfiðara og erfiðara verður
að vinna upp svefntapið og hamla
gegn þreytunni. Því hefur vakta-
vinnan ekki einungis áhrif á félags-
leg tengsl þeirra sem vinna þegar
aðrir eiga frí, heldur gerir hún það
stundum að verkum að viðkom-
andi er ekki vel upplagður og ef til
vill þreyttur og syfjaður þegar
Hvað er hægt að gera?
• Skipuleggja vaktavinnuna í samræmi við líkamsklukkuna.
• Skipta um vaktir með klukkunni, ekki á móti henni.
• Hafa vaktaskipulagið sem reglulegast.
• Fræða starfsmenn um svefn og svefnheilsufræði, þannig að sá
svefn sem þeir fá verði sem bestur.
• Tryggja nægilega góða hvíld og frí á milli vaktatímabila.
• Hafa lýsingu á vinnustað þar sem unnið er á nóttunni nægilega
góða, helst þannig að hún nálgist dagsbirtu.
• Tryggja myrkur og hljóð hjá þeim sem sofa að deginum.
• Þeir sem leggja sig stuttan tíma fyrir næturvakt bæta frammi-
stöðu og líðan meira í næturvinnu heldur en ef þeir leggja sig á
vaktinni, hafi þeir möguleika á því.
• Athuga þarf vel hvort vaktavinna hentar viðkomandi einstakl-
ingi. Þeir sem hafa stutta innbyggða dægursveiflu virðast þola
óreglulegan vinnutíma verr en hinir sem hafa langa dægursveiflu
og eiga gott með að vaka lengi á kvöldin og sofa út á morgnana.
• Taka þarf tillit til þess að aðlögun að síbreytilegum vinnutíma
verður erfiðari þegar fólk eldist. Þess vegna þarf að breyta vinnu-
skipulagi þeirra sem eldri eru.
/. K. B.
10 HEILBRIGÐISMÁL 4/1995