Heilbrigðismál - 01.12.1995, Qupperneq 11

Júlíus Sigurjónsson
hann loks fær tækifæri til þess að
hitta annað fólk.
Vaktavinna hefur reynst vera
streituvaldur í samskiptum við
maka og fjölskyldu. Sá sem er á
vöktum á oft erfitt með að standa
sig í hlutverki maka eða foreldris,
nær minni félagslegum tengslum
en aðrir. Oft vindur þetta ástand
upp á sig og leiðir til annarra
vandamála sem erfitt getur verið að
leysa úr.
Þegar líkamsklukkan er að laga
sig að breyttum vökutíma, eins og
gerist í hvert sinn sem skipt er um
vinnutíma eða vakt, er líklegt að
einstaklingurinn verði þreyttur,
pirraður og fái jafnvel ýmis streitu-
einkenni, svo sem magaólgu eða
ógleði. Erfitt er þó að ákvarða af-
Margir Islendingar vinna á vökt-
um en það er ekki sama hvernig
skipt er urn þær. Heppilegast er
talið að flytjast af morgunvakt yfir
á kvöldvakt, og frá kvöldvakt yfir
á næturvakt. Þetta er í samræmi
við það að okkur gengur betur að
vaka lengur en erfiðara að vakna
fyrr en venjulega.
Vaktavinna hefur áhrif
á heilsufarið og truflar
samskipti fólks
leiðingar vaktavinnu fyrir heilsuna,
þar sem þeir sem ekki þola slíka
vinnu hætta henni oft fljótt og færa
sig yfir á dagvinnu, sé þess nokkur
kostur. Rannsóknir hafa þó sýnt
aukna tíðni áfengissýki og svefn-
lyfjanotkunar hjá vaktavinnufólki
sem er á síbreytilegum vöktum.
Einnig hafa rannsóknir sýnt aukna
tíðni meltingarvandamála, maga-
sárs, skeifugarnasárs og aukna
hættu á hjarta- og æðasjúkdómum.
En til allrar hamingju hefur
vaktavinna ekki sömu áhrif á alla.
Til er lítill hópur manna sem vill
hana frekar en reglubundna vinnu,
en á sama hátt þr einnig til tiltölu-
lega lítill hópur manna sem þolir
hana alls ekki. Þeir sem virðast
þola vaktavinnuna verst eru, að
öllu jöfnu, fimmtugir eða eldri, þeir
sem þurfa að jafnaði að minnsta
kosti átta eða níu tíma svefn á
hverjum sólarhring til þess að þeim
líði vel og þeir sem að eðlisfari eru
morgunhanar, þ.e. eru vanir að
vakna snemma og fara snemma að
sofa. Sumar rannsóknir benda til
þess að konur eigi oft erfiðara með
að laga sig að vaktavinnu en karlar,
ef til vill vegna þeirra heimilisstarfa
sem flestar konur sinna fremur en
karlar og bætast oft ofan á vinnu
þeirra.
Áhrif vaktavinnunnar
Það er mjög mikilvægt að þeir
sem stunda vaktavinnu fái fræðslu
um hvernig þeir geta hagað svefni
sínum þannig að hin slæmu áhrif
vinnufyrirkomulagsins verði sem
minnst. Einnig er ákaflega mikil-
vægt að við skipulagningu vakta-
vinnu sé tekið tillit til þeirrar vitn-
eskju sem fyrir hendi er um áhrif
mismunandi vaktafyrirkomulags
og reynt að koma í veg fyrir ónauð-
synlegar skiptingar á milli vakta og
síbreytilegan svefntíma.
Þegar breytt er um vinnutíma er
mikilvægt að það sé gert með því
að seinka honum, þ.e. fara til dæm-
is frá morgunvakt yfir á kvöldvakt,
og frá kvöldvakt yfir á næturvakt.
Reynslan hefur sýnt að breytingar í
hina áttina eru mun líklegri til þess
að skapa vandræði. Aðstæður á
vinnustað hafa einnig áhrif. Þeir
sem vinna á nóttunni þurfa að hafa
mikla og góða birtu, helst jafngildi
dagsljóss - og einnig gott myrkur
þegar þeir sofa. Þetta flýtir fyrir að-
lögun líkamsklukkunnar að nýju
fyrirkomulagi. Jafnframt verður að
vara við svefnlyfjanotkun til hjálp-
ar þeim sem ekki geta sofið á dag-
inn. Lyfin leiða ekki endilega til
betri svefns og flýta alls ekki fyrir
endurstillingu líkamsklukkunnar.
Hér á landi eru þúsundir manna
sem vinna vaktavinnu og því er
ákaflega mikilvægt að hún sé
skipulögð í sem mestu samræmi
við eðlilegan takt líkamsklukkunn-
ar, svo að þeir sem þannig vinna
hljóti ekki af heilsutjón og/eða
óhamingju sem mætti forðast með
því að nýta þá þekkingu sem til er.
júlíus K. Björnsson sálfræðingur
starfar á Rannsóknastofu geðdeitdar
Landspítalans. Hann hefur nýlega
skrifað um sania cfni í Fréttabréf um
vinnuvernd.
HEILBRIGÐISMÁL 4/1995 11