Faxi - 01.03.1999, Blaðsíða 7

I’AXI Mars l!l!l!l
Baunastokkur
Ingunnar í Steinum
Ferhyrndur stokkur, líkur
turni í laginu. Negldur sam-
an ineð járnnöglum. líreið-
astur við botn en dregst saman eftir
því sem ofar dregur og er mjóstur
efst. Par er lok í trérennu, sýnilega
yngra en stokkurinn, enda Ijósara
að lit en stokkurinn (sjálfur). A
einni hliðinni eru skornir upphafs-
stafir í nafni eigandans: IVD, (þ.e.
Ingunnar Vigfúsdóttur). Stokkur-
inn er ómálaður, viðurinn brúnn og
snjáður. í stokknum voru að sögn
geymdar kaffibaunir fyrir brennslu
enda er kaffilykt upp úr stokknum.
Þetta er hinn ágætasti safngripur.
Þannig hljóðar lýsing á 24,7
sentímetra háum tréstokk, fláa-
laga, nieð renndu loki að ofan,
sem Ingunn gamla í Steinum í
Leiru álti og barst Byggða-
safni Suðurnesja í maí 1969.
En Ingunn bjó með bamsföð-
ur sínum Geir S. Guðmunds-
syni í Garði og Leiru 1899 -
1903, að þau fóru í vinnu-
mennsku suður að
Kalmanstjörn í
Höfnum. Þar dó
Geir 1904 en Ingunn
var þar áfram til 1906
þangað til hún gerðist ráðskona hjá
Olafi skinnklæðasaumara í Steinum
1906 og allt þar til hann dó 1922. Ein-
hvern tíma á þessum árum hefur
stokkurinn verið búinn til.
Eggert Olafsson getur þess með
vandlætingartón í ferðabók þeirra
Bjarna Pálssonar, að frá 1745 -1755
hafi orðið miklar breytingar á mat og
drykk hjá efnafólki og betri bændum á
Islandi, einkunt sunnanlands. 1755 -
1756 hafi veriö flutt inn ýmislegt af
því tagi sem menn hér þekktu vart
með nafni við upphaf 18. aldar. Te og
sykur var þá að sögn Eggerts orðið al-
gengt hjá efnabændum íslenskum.
Kaffi var þá „að komast í notkun”,
þótt hvorki væri það notað af bændum
né ntörgum prestum, en af sumurn
prestum þó. Jón Aðils segir að 1760
hafi lítilræði af kaffi og tei verið llutt
inn til Reykjavíkur vegna fólks sem
vann við Innréttingamar.
Sökum vetursetu kaupmanna á
höfnum landsins, sem tekin var upp á
árunum 1764 -1773 jókst innflutning-
urinn enn. Á árunum 1773 - 1787 tóku
íslenskir efnabændur upp á þeim sið í
meira mæli að
drekka kafft og
fylgdi þá um
leið innflutn-
ingur syk-
urs. Árin
1777 -
78 1
1820 á Siglunesi norður. Kaffibaunir
urðu og snemma gjafir rnanna á milli.
Kaffidrykkja varð þó ekki verulega al-
menn fyrren um og eftir 1850.
Á árunum 1859 - 64 var algengt á
Suðumesjum að veita víni út í kaffið,
t.d. á hátíðum. Sennilega er sá siður
við kaffidrykkju úr verstöðvunum
upprunninn ætlaður mönnum til hress-
ingar og upphitunar. Eftir 1860 og
fram á styrjaldarárin 1914 -18 var
kafft aðeins drukkið með kandís,
en ekki með brauði nerna á
hátíðum. Venjulega var
þá aðeins drukkinn
voru flutt inn 3258 pund af kaffi-
baunum lil fimm
hafna í Gullbringusýslu, en 357 1/2
pund af tei. Brúnn kandís, 6454 1/2
pund, var fluttur inn og 2457 pund af
hvítum molasykri. Strásykur var
óþekktur þá. Kaffið var því einkum
bundið við kaupstaðina og sjávarsíð-
una lengi vel. Árið 1784 -1785 höfðu
betri bændur talsvert notað te til
drykkjar og voru þá „byrjaðir að nota
kaffi”. Hvort tveggja höfðu þeir tekið
upp eftir dönskum kaupstaðarbúum.
Fram undir miðja 19. öld breiddist
kaffið hægt út, sæmilega stæðir bænd-
ur keyptu það helst handa gestum sín-
um, og þá var áfengi gjaman bætt út í.
Kaffis og romms er getið í sömu andrá
Frá Byggðasafninu Vatnsnesi. Bak-
við stærri askinn sér á baunastokk-
inn sem frá segir í greininni. Fremst
eru nokkrir spænir með handbragði
Olafs í Steinum.
einn bolli í einu. Þannig var það hjá
efnaðri borgurum í Reykjavík. Fátæk-
lingar drukku þá stundum aðeins kaffi
á miðdegi með brauði án matar. Á
þessum árum var kaffi drukkið allt að
fjórum sinnum á dag hjá betri borgur-
um en þrisvar hjá þeim sæmilega
stæðu.
Allt frá miðri 18. öld var kaffið flutt
til landsins ómalað, í baunum, en
brennt og malað heima. Brennslu og
mölun svipar því til matargerðar. Sá
undirbúningur var hluti af nautninni
við drykkjuna. Annars má vera að
nauðsynin hafi knúið menn til að
flytja baunimar ómalaðar inn, þær liafi
geymst betur þannig.
Ekki er mér að fullu ljóst hvenær
verslanir hófu að flytja inn brennt
kaffi og malað. Um 1904 voru versl-
anir í Reykjavík famar að bjóða við-
skiptavinum sínum slíka vöru en
ómalað kaffi var og llutt inn um leið,
árlega, a.m.k. fram til ársins 1939.
Verðmunur varð stundum talsverður á
óunnu og unnu kaffi. Margir hafa því
án efa sjálfir brennt og malað kaffi
heima fram að seinni heimstyrjöld.
Anney Guðjónsdóttir í Keflavík
segir þó að þar muni hún aðeins eftir
því að gamlar konur hafi brennt kaffi
og malað sjálfar á ámnum 1931 - 33.
Slíkt hafi ekki tíðkast á hennar heim-
li. 1 sama streng tekur Ester
Tyrfingsdóttir sem þó er
nokkru yngri en Anney.
Ester getur þess til að þetta
hafi tíðkast á heimili afa hennar
og ömmu, Helga Jenssonar og Sig-
ríðar Guðnadóttur, í Keflavík. En al-
mennt hafi brennslu heima verið liætt
um 1939.
Ingunn í Steinum gat því hæglega
notað baunastokk sinn. hinn einfalda,
eins lengi og kaffibaunir fengust í
búðum, um það ber lyktin úr stokkn-
um hennar vitni, að hann haft lengi
verið notaður. Við brennslu voru
stundum notaðir sérstakir pottar
(brennarar) með loki á og sveif upp úr,
en við hana var festur þyrill niðri í
pottinum sem snúið var á meðan að
potturinn var hitaður.
SMIÐURINN ÓLAFUR
0(1 KIRNUR HANS
Ingunn Vigfúsdóttir var rnóðir
Helgu Sigurrósar Geirsdóttur, sem bjó
lengi í húsinu nr. 13 við Aðalgötu í
FAXI 7