17. júní - 01.06.1926, Blaðsíða 6

86
1 7. J U N í
að fullveldi vort var dýru verði keypt,
þótt ekki hafi háðar verið mannskæð-
ar styrjaldir. Sjálfstæðisbaráttan
kostaði að meira eða minna leyti
æfiskarf flestra bestu manna þjóðar-
mnar í sjötíu ár, og liggur í augum
uppi hvílík fórn þetta var.
Hjer skal ekki reynt til að lýsa
hinni löngu og — fram um aldamotin
— ströngu sjálfstæðisbaráttu fslend-
inga. Að eins skal í höfuðdráttum
gerð grein fyrir þeim viðburði á
fyrstu árum aldarinnar, er var nauð-
synlegur undanfari fullveldisins,
stjómarbótinni er framkvæmd var
1. febr. 1904, og breytingu þeirri er
hún hafði í för með sjer á stöðu vorri
í sambandinu við Dani.
Svo sem kunnugt er, lifðum vjer
til 1. febr. 1904 undir stjórnar-
skránni frá 1874, en samkvæmt
henni var ráðgjafi íslands og stjórn-
arráð hans í Kaupmannahöfn; um-
boðsmaður ráðgjafans á íslandi var
landshöfðinginn, og bar hann auð-
vitað ekki ábyrgð fyrir Alþingi.
Þetta skipulag var auðvitað afar
óheppilegt, og framförum fslands
örðugur Þrándur í Götu. Þingið
samþykti lagaákvarðanir sínar í
óvissu, því að altaf var undir hælinn
lagt, að frumvörp þingsins yrðu að
lögum, Alþingi hafði engin tök á
ráðgjafanum, og gat hann því eftir
vild látið konung synja um staðfest-
ingu sína. Þingið gat ekkert vitað
um vilja ráðgjafans fyr en eftir á,
og ekki var því að treysta, að mál
þingsins gengju fram, þó að lands-
höfðingi legðist á sveifina með.
ókunnugleiki stjórnarinnar olli því,
að hún gat ekki búið löggjafarstörfin
upp í hendumar á þinginu, svo sem
sjálfsagt er talið í öllum þingstjórn-
arlöndum, og vart verður því heldur
neitað, að landshöfðingjar vorir
höguðu sjer stundum öðruvísi, en
þeir mundu hafa gert, ef ábyrgð
hefðu borið fyrir Alþingi, enda leiddi
það af stöðu þeirra. Ofan á alt þetta
bættist svo, að ráðgjafi íslands var
jafnframt dómsmálaráðgjafi Dan-
merkur og hlaut því að hafa stjórn
íslands í hjáverkum.1) Það var því
ekki ofmælt, sem kveðið var um
aldamótin, að stjórnarskráin frá
þjóðhátíðarárinu væri „stutt og
slitin". En því má samt ekki gleyma,
að hún veitti oss það, sem hvarvetna
er undirstaða alls þjóðfrelsis, —
fjárforræði.
Árið 1885 hófu íslendingar, undir
forusta Benedikts Sveinssonar, bar-
áttu til þess að nema í burtu þá
ókosti stjórnarskipunarinnar, er nú
hafa verið taldir, og flytja æðstu
stjórn sjermálanna inn í landið.
Árangur þeirrar baráttu varð heima-
stjórnin 1. febr. 1904, og skal nú á
það litið, hvað með henni fjekst.
Stjórnin varð nú innlend og
starfaði í Reykjavík. Ráðherran varð
þingræðisráðherra og átti stöðu sína
undir Alþingi einu. Hann bar ábyrgð
fyrir Alþingi, og sjerstakur dómstóll,
landsdómurinn, var stofnaður, til
’) Þetta síðasta var vitanlega ekki
ákveðið í stjórnarskrá íslands, en föst
venja allan þann tíma, sem stjórnarskráin
1874 gilti.