Morgunblaðið - 28.04.2009, Qupperneq 24

24 Umræðan
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 28. APRÍL 2009
ÞETTA eru um-
breytingatímar fyrir
íslenska vinnustaði
sem hafa margir
hverjir þurft að grípa
til uppsagna. Fyrir
utan þann tilfinn-
ingalega skaða sem
hlýst af uppsögnum
er einnig um að ræða
áþreifanlegan kostn-
að þegar margra ára
þekking og reynsla hverfur. Mikil
hætta er á að uppsagnir geti skap-
að ófyrirséð vandamál þegar fólk
með verðmæta þekkingu hverfur á
brott. Þetta getur haft áhrif á
menninguna á þann hátt að þekk-
ingunni er ekki deilt og hagnýtt
eins vel og áður. Oft eykst álagið
eftir uppsagnir á meðan þekking-
arstarfsmönnum fækkar, sem þýð-
ir að þekkingin þynnist út.
Tap á leyndri þekkingu
Til eru tveir flokkar þekkingar:
ljós þekking („know what“) og
leynd þekking („know how“). Ljós
þekking er oft sýnileg og hana er
hægt að geyma í gagnagrunnum og
skjölum. Leynd þekking er oft
ósýnileg og á rætur sínar að rekja
til reynslu, lífsgilda og tilfinning-
arinnar að „svona eigi að gera hlut-
ina“. Þegar kemur að þekking-
artapi í uppsögnum er mikilvægt að
huga að eftirfarandi atriðum:
1. Mannlegri þekk-
ingu – því sem starfs-
menn vita eða kunna.
2. Félagslegri þekk-
ingu (tengslum) – því
hvernig vinnustað-
urinn deilir þekkingu,
byggir upp tengsl og
vinnur saman sem
heild.
3. Menningarlegri
þekkingu – því hvern-
ig vinnustaðurinn nýt-
ir sameiginlega þekk-
ingu og hver gildi
hans eru.
4. Ferlum og kerfum – varðar
áþreifanlega þekkingu sem byggist
á reglum.
Yfirleitt eru vinnustaðir ekki vel
undirbúnir þegar kemur að fyrstu
þremur atriðunum sem flokkast
sem leynd þekking.
Sem dæmi um fyrirtæki sem
stendur sig vel í að halda í þekk-
ingu á þessum umrótatímum er
Toyota Motor Company. Stjórn-
endur þar þurftu að draga verulega
úr framleiðslu vegna minnkandi
eftirspurnar. Ákveðið var að láta
hæfileikaríka starfsmenn verja
tíma í þjálfun og taka þátt í um-
bótaverkefnum, eitthvað sem þeir
höfðu ekki mikinn tíma til þegar
allt var á uppleið. Forstjóri fyr-
irtækisins segir að það sé fjarstæða
að halda að leiðin upp á við verði
auðveld ef starfsfólki er sagt upp
en þurfi svo að fara í gegnum end-
urráðningu og þjálfun nokkrum
mánuðum seinna.
Að sjálfsögðu komast ekki allir
vinnustaðir hjá því að segja upp. Í
þeim tilfellum er mikilvægt að
tryggja að verðmæt og nauðsynleg
þekking tapist ekki með því að:
 Skilgreina hvaða þekking er
mikilvæg hlutverki og sam-
keppnisforskoti vinnustað-
arins.
 Ákveða kerfisbundið hverjum
verði sagt upp þannig að þeir
sem búa yfir mikilvægri
þekkingu séu ekki á listanum.
 Koma fram af virðingu við þá
sem fá uppsagnarbréfið. Það
gæti þurft að endurráða þá
seinna.
Í öllum krísum felast tækifæri.
Niðursveiflan og uppsagnirnar geta
haft þau áhrif að vinnustaðir verði
miklu leiknari í að safna, varðveita,
deila og hagnýta þekkingu. Þetta
gæti fleytt þeim áfram næstu ára-
tugina.
Eftir Ingrid
Kuhlman
Ingrid Khulman
» Í öllum krísum felast
tækifæri. Niður-
sveiflan getur haft þau
áhrif að vinnustaðir
verði leiknari í að safna,
varðveita, deila og hag-
nýta þekkingu.
Höfundur er framkvæmdastjóri
Þekkingarmiðlunar.
Þekkingartap í uppsögnum
, ,
ÞRJÚ aðalefnin í
fæðunni eru prótín,
kolvötn og fita. Fitan
er flóknust efnafræði-
lega séð vegna fjölda
fitusýra og enn flókn-
ari efnaskipta í frum-
um okkar. Um 99%
allrar náttúrulegrar
fitu eru estrar glýse-
róls og einhverra
þriggja fitusýra, og
kallast lípíð. Þá eru a.m.k. 3 fitu-
sýrur lífsnauðsynlegar og voru þær
því í byrjun nefndar vítamín F.
Fæðan er ýmist með fitu falda í
sér eða fitan er sýnileg eða mjög
hrein. Þá er fitan flokkuð í fasta og
fljótandi miðað við herbergishita.
Fasta fitan er að miklu eða öllu
leyti mettuð en hin ómettuð og
fljótandi vegna gerðar fitusýranna,
fituolía. Við meltum líklega allt að
100% allrar fitu sem er fljótandi við
líkamshita í fríar fitusýrur, en illa
fasta fitu. Þá má breyta ómettuðum
fitusýrum með hita í ekki nátt-
úruleg efni, alls óþekkt frumum
okkar og forfeðra. Í blóði frísks
einstakling var fyrir 50 árum í Nor-
egi eðlilegt að væru um 1⁄3 mett-
aðar, um 1⁄3 einómettaðar og um 1⁄3
fleirómettaðar fitusýrur, en af þeim
var um 70% línólsýra (tvíómettuð)
og þá allar aðrar gerðir upp í sex-
ómettaðar. Fimm- og sexómettaðar
fitusýrur eru bara ekki í jurta-
olíum. Þessi samsetning blóðfit-
unnar speglar fitumataræðið.
Fitusýrur eru yfirleitt byggðar
upp af sameindum með beinum
keðjum kolefnisatóma líkt og jarð-
olía. Algengast eru keðjur með frá
4 upp í 24 kolefnisatóm. Séu bara
einföld efnatengi milli kolefnanna
er fitusýran nefnd mettuð, en séu
einn, tveir eða upp í 6 tvíefnatengi
er fitusýran ómettuð. Fitusýrur
með tvö eða fleiri tvítengi nefnast
margómettaðar og lifrin getur ekki
efnasmíðað þær. Til að gera þetta
allt flóknara er talað um hópa eða
flokka fitusýra eins og ómega-3 og
ómega-6, en þá er átt við tvítengi
frá 3. eða 6. kolefnisatómi talið að
sýruenda keðjunnar án tillits til
fjölda kolefnisatóma. Báðir nefndir
flokkar hafa 9 fitusýrur hvor og
eru í þeim fyrri ein lífsnauðsynleg
fitusýra, en tvær í hinum. Önnur
þeirra finnst ekki í plöntum. svo
heitið geti. Þessum þrem fitusýrum
breytir líkaminn eftir þörfum í
þrjár gerðir prostagladina, sem eru
skammlíf hormón, sem hafa áhrif á
vöxt, storknun blóðsins og bólgur
og fleira eða á t.d. liðagigt og
hjarta- og æðasjúkdóma almennt.
Mest er í náttúrulegri fitu af olíu-
sýru, sem er einómettuð með 18
kolefnisatóm. Hún er talin hlutlaus,
þ.e. hafi engin áhrif á hjarta- og
æða- eða liðasjúkdóma. Það liðu um
40 ár frá uppgötvun F-vítamínanna
til þess að Nóbelsverðlaunin voru
veitt 1982 fyrir stórmerkilegar
rannsóknir á lífefnafræði í, efnum
sem lífhvatar líkamans smíða úr
þessum þremur lífsnauðsynlegum
fitusýrum, efni sem eru bara mynd-
uð er þeirra er þörf og endast mjög
stutt.
Við tölum um landdýra- og sjáv-
ardýrafitu og svo jurtaolíur. Stað-
reyndin er sú að í
plöntum er næstum
bara að finna mikið
magn þriggja ómett-
aðra fitusýra og þá
ein-, tví- og þríómett-
aðra, öfugt við sjáv-
ardýr sem innihalda
allar hinar ómettuðu
gerðir í þónokkru
magni. Í mettaðri fitu
er í bæði jurtum og
sjávardýrum mest
mettaðar fitusýrur
með 16 og 18 kolefn-
isatóm, og þá 12 kolefnisatóm hjá
jarðargróðri og 14 í sjávardýrafitu.
En hvað hefur verið að gerast
alla 20. öldina. Unnar matvörur
héldu innreið sína og unnum jurta-
olíum er í dag líkt við hvíta syk-
urinn og hvíta hveitið, sem sé mjög
varasamt. Alla öldina og enn er rif-
ist um magn fitu í mataræðinu.
Fjöldi fólks, sem neytir jurtafæðis
er með fituhungur sem er einkenni
skorts á lífsnauðsynlegum fitusýr-
um. Gerð fitunnar sem við neytum
ræður samsetningu hennar í frum-
unum og hefur hlutfall omega-6 á
móti omega-3 lífsnauðsynlegra fitu-
sýra raskast margfalt. Þetta veldur
meiri myndun bólgumyndandi og
blóðstorknandi prostagladíns, en
minna af því prostagladíni, sem
dregur úr hvoru tveggja. Og áhrifin
á Vesturlöndum láta ekki á sér
standa í menningarsjúkdómum.
Dýrafita er líklega mun hollari en
talið var því hún raskar lítið hlut-
föllum þessara lífsnauðsynlegu fitu-
sýra. Án fjölómettaðra fitusýra
væri engin framtíð mannkynsins en
það er maturinn sem getur fært
okkur þær sem betur fer.
Þá er fróðlegt að lesa í Sjálfs-
ævisögu Vilhjálms Stefánssonar
landkönnuðar er hann segir frá
breytingum á mataræði sínu eftir
heilablóðfall. Hann hellti sér í fitu-
ríkt mataræði líkt og eskimóar og
varð gott af, þrátt fyrir ráðlegg-
ingar um annað þar vestra. Hann
kallaði þetta sitt 3. steinaldarmat-
aræði. Þá var hann líka kominn
með stirðleika og verki í gang-
hreyfiliði, sem einnig hurfu. Það
eina sem honum líklega yfirsást,
var að munur er á landdýra- og
sjávardýrafitu. Hjarta- og æða-
sjúkdómar voru víst mjög sjaldgæf-
ir meðal eskimóa, þrátt fyrir mikla
fituneyslu aðallega úr sjávarríkinu.
Allt að 10 g af lýsi daglega eða 1-
2% af af lífsnauðsynlegum fitusýr-
um ku nægja til að tryggja okkur
þessar fitusýrur, sem eru líka í
nokkru magni í feitum fiski eins og
villtum laxi, sardínum, lúðu og tún-
fiski, en sáralítið í þorsk- eða ýsuf-
laki. Þá er smjör, rjómi og feitt
kindakjöt líka talið gott í þessu
sambandi.
Fitan – nútíma-
fæði eða steinald-
armataræði?
Eftir Pálma
Stefánsson
»Menningarsjúkdóm-
ar jukust alla síð-
ustu öld á Vesturlönd-
um. Spurningin er hvort
ekki megi kenna van-
heilsunni um vaxandi
þátt unninna matvæla í
fæðunni?
Pálmi Stefánsson
Höfundur er efnaverkfræðingur.
GítarhetjuhátíðAkureyri2009á
Græni hatturinn í samtarfi við Blúsfélag Akureyrar
stendur fyrir þriggja daga tónlistarhátíð þar sem
gítarinn er í aðalhlutverki!
Fram koma
gítarleikararnir:
Björn Thoroddsen
Gunnar Þórðarson
Halldór Bragason
Hallgrímur Ingvason
Jón Páll Bjarnason
Kristján Edelstein
Ómar Guðjónsson
Thiago Trinsi
Auk þeirra:
Birgir Baldursson
Davíð Þór Jónsson
Gunnlaugur Briem
Jóhann Ásmundsson
Róbert Þórhallsson
Halldór G. Hauksson
Stefán Gunnarsson
Stefán Ingólfsson
Valgarður Óli Ómarsson
Wolfgang Frosti Zahr
Fimmtudagskvöld kl. 21.00
Kristján Edelstein tríó
Hallgrímur Ingvason og hljómsv.
Gunnar Þórðarson og vinir
Miðaverð kr. 2.000,-
Föstudagur kl. 14.10
50 manna gítarkór
í göngugötunni
Föstudagur kl. 15.00
Masterclass á vegum
Tónlistarskólans
á Græna hattinum
Föstudagskvöld kl. 21.00
Ómar Guðjónsson
Halldór Bragason
Björn Thoroddsen
ásamt hljómsveit skipaðri:
Birgi Baldurssyni, trommur,
Róberti Þórhallssyni, bassi
Davíð Þór Jónssyni,
Hammond orgel
Miðaverð kr. 2.000,-
Laugardagur kl. 16.00
Gítarhetjutónleikar fyrir
yngstu kynslóðina og þau
sem ekki komast á hina
viðburðina vegna aldurs.
Miðaverð kr. 500,-
Laugardagskvöld kl. 21.00
Thiago Trinsi tríó
Jón Páll Bjarnason og hljómsveit
All Star Gítardjamm:
Björn Thoroddsen
Halldór Bragason
Hallgrímur Ingvason
Jón Páll Bjarnason
Kristján Edelstein
Ómar Guðjónsson
Thiago Trinsi
Auk þeirra:
Birgir Baldursson, trommur,
Róbert Þórhallsson, bassi
Miðaverð kr. 2.500,-
Dagskrá:
R A R I K E R M ÁT TA R S T Ó L P I M E N N I N G A R Í E Y Þ I N G I
30. apríl - 2. maí
Forsala í Eymundsson, Hafnarstræti