Organistablaðið - 01.08.1992, Page 14

Wolfgang Amadeus Mozart
og Vínarklassiskur orgelstíll
— Annar hluti —
Vclmenni og tónlist
Síðustu áratugina hafa menn verið æ iðnari við að herma eftir lifandi einingum,
þ.e.a.s. að búa til fyrirbæri sem geta það sama og hin raunverulega fyrirmynd. Flókn-
ar vísindagreinar hafa myndast í kjölfar þessara tilrauna eins og „kybernetics" og
„theory of automats", svo dæmi sé nefnt; og metnaði manneskjunar verður ekki full-
nægt fyrr cn henni hefur tekist að búa til líf.
Þessi metnaður var engu að siður til á tímum Mozarts en hann var mun saklausari,
var miklu frekar leikur eða barnslegt yndi af smádóti sem hreyfist, eða þannig kemur
það nútímamanni eins og mér fyrir sjónir.
Vélmennin sem ég ætla að fjalla hér um hafa orðið til með þróun úrsins, sérstak-
lega vasaúrsins. Til þess var nauðsynlegt að geta búið til vél með jöfnum ganghraða.
Orkugjafi þessarar vélar var krafturinn sem býr í upptrektri stálfjöður. Vandinn er
fólginn í því að láta kraft stálfjaðrarinnar njóta sín í jöfnu átaki, þvt' að óbeisluð af
tannhjólum og óróa, þ.e.a.s. úrverkinu. kastar fjöðrin orkunni ójafnt og yfirleitt allt
of hratt frá sér.
Eftir að úrverkið varð til, voru smiðuð allskonar skrautúr; með fuglum sem hreyfa
sig, mönnum sem dansa og með klukkuspili eða o r g e 1 s p i I i. Síðastnefnt úr var
kallað flautuúr (Flötenuhr).
Flautuúr og ilautiiklukka
Hjarta flautuklukku er rúlla eða valti (Walze) sem snýst hægt og með jöfnum
hraða.
Fess vegna kallar Mozart tónlistina sem er ætluð slíkum vélmennum t. d.: „Ein
Andante fúr eine Walze in einc Flötenuhr“ (Andante fyrir valta (eða rúllu) í flautu-
úri)
I rúllunna, sem var oftast úr tré, voru boruð göt og settir tappar í þau sem siðan
plokkuðu í ákveðna hefla þegar rúllan sncrist. Heflarnir opnuðu ventlana á orgelinu
og þannig fóru pipurnar að hljóma.(sjá mynd)
Hægt var að skipta um rúllu og þannig að hlusta á mismunandi orgeltónlist. Rúllan
er einskonar fyrirrennari hljómplötu, segulbands eða geisladisks.
En hafið þið nokkurn tíma opnað litla spiladós? Þá hafið þið séð litla stálrúllu með
töppum sem plokka í stálfjöður og þannig hljómar lítið lag, þetta er sama hugmynd.
Erfitt var og mikill vandi að staðsetja tappana og einnig að íhuga lögun þeirra, því
að hún ákvað lengd tónsins og hvernig hann byrjaði og endaði.
Öllu þessu er mjög nákvæmlega lýst í frægri bók eftir Dom Bedos (1709-1779) sem
hann kallar „L‘art du facteur dorges“ (1766) eða „Listin hvernig á að smíða orgel".
Bók þessa mætti sannarlega kalla biblíu orgelsmiðsins. En auk mikilvægis þessarar
bókar fyrir orgelsmiði er þar einnig að finna mjög merkilegar heimildir fyrir organ-
leikara um túlkun, áslátt og raddval, einkum franskrar barokionlistar.
Mjög athyglisverðar eru athuganir hans um áslátt á orgeli og styðja í raun og veru
allt sem ég hef skrifað í organistablaðið fyrir nokkrum árum, um áslátt. (Nokkrar at-
hugusemdar 1,11,111)
Niðurstöður varðandi túlkun á orgelverkum Mozarts getum við fengið úr þessari
bók á þann veg:
14 ORGANISTABLAÐIÐ