SunnudagsMogginn - 22.08.2010, Page 6

6 22. ágúst 2010
Helgi Gunnlaugsson, afbrotafræð-
ingur og prófessor í félagsfræði
við Háskóla Íslands, segir um-
ræðuna um forvirkar rannsókn-
arheimildir snúast að miklu leyti
um traust. Lögreglan njóti mikils
trausts hér á landi, sem hafi auk-
ist eftir hrun, í samanburði við
aðrar opinberar stofnanir.
„Þess vegna eiga hugmyndir
um forvirkar heimildir til handa
lögreglu jafnvel meiri hljómgrunn
hér en víða annars staðar. En
þetta er vandmeðfarið. Hættan er
að glata traustinu ef valdinu verð-
ur misbeitt, að þetta verði háð
geðþótta yfirvalda og grandalaus-
ir borgarar verði fyrir áreitni yf-
irvalda og þá jafnvel minni-
hlutahópar frekar en aðrir,“ segir
Helgi og nefnir þar sem dæmi út-
lendinga og þá Íslendinga sem
taldir eru hafa óæskilegar skoð-
anir eða lífsstíl.
„Þetta er spurning hversu
langt við viljum ganga til að upp-
ræta vanda sem við öll erum sam-
mála um. Til þess þurfum við
hugsanlega að fórna ýmsu sem
við teljum grundvöll réttarrík-
isins, frelsi og friðhelgi ein-
staklingsins.“
Helgi gerði rannsókn fyrir um
tíu árum, í samvinnu við Fé-
lagsvísindastofnun, á afstöðu Ís-
lendinga til þess hvort heimila
ætti lögreglu að notast við óhefð-
bundnar aðferðir, eins og for-
virkar rannsóknarheimildir, í bar-
áttu sinni við fíkniefni.
Rannsóknin leiddi í ljós að mik-
ill meirihluti Íslendinga var sam-
þykkur óhefðbundnum aðferðum,
s.s. eins og að nota tálbeitu og
auka heimildir til húsleitar og
hlerana. „Allt þetta var álitið rétt-
lætanlegt af stórum meirihluta Ís-
lendinga, vafalítið vegna þess að
við treystum lögreglunni. Þetta
er að sumu leyti spurning um
hvort tilgangurinn helgi meðalið.
Tilgangurinn er göfugur; að upp-
ræta skipulagða glæpastarfsemi
og hryðjuverk, en eigum við að
heimila meðul sem geta gengið í
berhögg við frelsi borgaranna?
Samkvæmt mælingu minni mætti
búast við því núna að Íslendingar
væru tilbúnir til þess,“ segir Helgi
og telur að það yrði fróðlegt að
kanna afstöðu Íslendinga í dag.
Hætta á að traust glatist verði valdinu misbeitt
Afbrotafræði Helgi Gunn-
laugsson, prófessor við HÍ.
Morgunblaðið/Frikki
S
itt sýnist hverjum um hvort lög-
regla eigi að fá auknar rannsókn-
arheimildir til að berjast gegn
skipulagðri glæpastarfsemi og
koma í veg fyrir afbrot. Ríkislögreglustjóri
og fleiri innan lögreglunnar hafa á seinni
árum kallað eftir því að fá þessar heim-
ildir, í ljósi vaxandi glæpastarfsemi hér á
landi sem teygt hefur anga sína um undir-
heima Evrópu og víðar. Lögregluyfirvöld
hafa vísað til þess að heimildirnar séu til
staðar með einum eða öðrum hætti í vel-
flestum nágrannaríkjum Íslands og vegna
aukins alþjóðlegs samstarfs skorti lögregl-
una hér á landi sömu tæki til að takast á
við glæpi á borð við mansal, vændi,
hryðjuverk og fíkniefnainnflutning. Er-
lendir sérfræðingar hafa einnig talið nauð-
synlegt að við embætti ríkislögreglustjóra
sé starfandi nokkurs konar greiningar-
þjónusta eða þjóðaröryggisdeild með for-
virkar rannsóknarheimildir, en þær ganga
aðallega út á að geta fylgst með og rann-
sakað fólk án þess að endilega sé uppi vís-
bending eða grunur um refsivert athæfi.
Er þá m.a. átt við hleranir, eftirlit,
skýrslutökur, húsleitir og aðra upplýs-
ingaöflun. Að greiningarstarfið geti farið
fram á öðrum tíma en í hefðbundinni
rannsókn, þar sem meira er byggt á líkum
á afbroti en grun. Í flestum tilvikum þyrfti
þó að koma til úrskurður dómara, eins og
varðandi hleranir og húsleitir.
Andstæðingar forvirkra heimilda hafa
hins vegar bent á að verið sé að brjóta á
mannréttindum og friðhelgi einkalífs fólks
og jafnframt sé hætta á að yfirvöld misnoti
þessar heimildir í pólitískum tilgangi. Að
rannsóknir verði háðar geðþóttaákvörð-
unum. Rætt hefur verið um leyniþjónustu
og njósnastarfsemi sem hæfi ekki litlu og
friðsælu landi eins og Íslandi, en sam-
kvæmt síðustu mælingu alþjóðlegrar frið-
arvísitölu er aðeins eitt land í heiminum
talið friðsamara. Einnig hefur verið spurt
um hver eigi að hafa eftirlit með því eftir-
litsstarfi lögreglu sem forvirkar heimildir
hafa í för með sér.
Eins og fram kom í vikunni hefur Ragna
Árnadóttir dómsmálaráðherra falið rétt-
arfarsnefnd að meta heimildir lögreglu til
forvirkra rannsókna. Á nefndin að gera
tillögur um nauðsynlegar breytingar á
lögum í því skyni að markmið aðgerða-
áætlunar gegn mansali, sem samþykkt var
á Alþingi 2009, náist og lögreglan styrkist
til þess að stemma stigu við skipulagðri
glæpastarfsemi. Meðal atriða sem ráðherra
hefur lagt áherslu á er að slíkar heimildir
verði aðeins samþykktar undir ströngu
eftirliti, allra mannréttinda verði gætt og
hvort unnt sé að gera þetta innan núver-
andi stofnanakerfis. Ekki stendur til að
koma á fót nýrri stofnun en óhjákvæmi-
lega mun löggæslukostnaður ríkisins
aukast samt sem áður.
Markús Sigurbjörnsson hæstaréttar-
dómari er formaður réttarfarsnefndar en
aðrir í henni eru Gunnlaugur Claessen
hæstaréttardómari og Eiríkur Tómasson,
Stefán Már Stefánsson og Viðar Már Matt-
híasson, lagaprófessorar. Þeir hafa engan
sérstakan tímaramma á að skila af sér,
samkvæmt upplýsingum úr dómsmála-
ráðuneytinu.
Umdeilt í öllum flokkum
Að fengnum tillögum nefndarinnar mun
dómsmálaráðherra kynna þær fyrir ríkis-
stjórnarflokkunum. Eigi að auka rann-
sóknarheimildir lögreglu þarf að breyta
lögum þannig að svo gæti jafnvel farið að
frumvarp yrði lagt fram á Alþingi í vetur.
Hætt er við að málið verði afar umdeilt en
samkvæmt upplýsingum blaðsins eru
skoðanir mjög skiptar innan flestra þing-
flokka og alls óvíst að meirihluti fáist einu
sinni innan stjórnarflokkanna. Mest mun
andstaðan vera meðal Vinstri grænna og
Hreyfingarinnar en í öðrum flokkum
skiptast þingmenn meira í tvö horn. Einna
mestur stuðningur virðist vera innan
Sjálfstæðisflokksins en þar er jafnframt
lögð áhersla á að stigið verði varlega til
jarðar og allra mannréttinda gætt. Þing-
flokkarnir vilja hins vegar fá fram tillögur
réttarfarsnefndar áður en gefin er upp
endanleg afstaða. Flestir eru þó sammála
um að þessar starfsaðferðir lögreglu verði
aldrei samþykktar nema strangt eftirlit
verði haft með þeim og þá er ekki sama
hver muni sinna því hlutverki.
Sambærileg áform hafa áður komið til
kasta Alþingis en forvirkar rannsóknar-
heimildir voru mikið áhugamál Björns
Bjarnasonar, fv. dómsmálaráðherra.
Áform hans náðu ekki lengra en í drög að
frumvarpi og fróðlegt verður að sjá hvern-
ig núverandi dómsmálaráðherra verður
ágengt í þessu umdeilda máli, þar sem
vegast á grundvallarhagsmunir varðandi
öryggi borgaranna og friðhelgi þeirra.
Njósnastarfsemi
talin nauðsynleg
Hver á að hafa eftirlit
með eftirliti lögreglu?
Einn sakborninga í mansalsmálinu leiddur fyrir Héraðsdóm Reykjaness. Eitt þeirra mála
sem flýttu fyrir áformum dómsmálaráðherra um auknar rannsóknarheimildir lögreglunnar.
Vikuspegill
Björn Jóhann Björnsson bjb@mbl.is
Fullvíst má telja að þær rann-
sóknarheimildir sem norska ör-
yggislögreglan, PST, hefur yfir
að ráða hjálpuðu til við að þrír
menn voru handteknir í Noregi
og Þýskalandi í síðasta mánuði,
grunaðir um aðild að undirbún-
ingi hryðjuverka fyrir al-Qaeda-
samtökin. Hér er einn þeirra
leiddur fyrir dómara í Osló.
Handtakan
í Noregi