SunnudagsMogginn - 03.07.2011, Qupperneq 42

42 3. júlí 2011
É
g hef stundum lagt stutta ljóða-
texta fyrir nemendur mína og
m.a. notað þá til að kalla fram
umræðu um málfræði. Jafnframt
hef ég reynt að sýna fram á að það getur
verið gott að þekkja til málfræðihugtaka
þegar rýnt er í merkingu texta. Lítum á
þetta gullfallega kvæði Einars Benedikts-
sonar, Landið helga (brot):
Þótt allir knerrir berist fram á
bárum / til brots við eina og sömu
klettaströnd, / ein minning fylgir
mér frá yngstu árum / – þar er sem
bliki á höfn við friðuð lönd. / Ég
man. Ein bæn var lesin lágt í tárum /
við ljós sem blakti gegnum vetrar-
húmið. / Og svo var strokið lokki af
léttri hönd / sem litla kertið slökkti
og signdi rúmið.
Eftir að hafa rætt þá fallegu hugsun í
fyrri hluta þessa texta að gömul minning
birtist manni sem framtíðarsýn (handan
við gröf og dauða), vildi ég dusta rykið af
þolmynd sagna og sagði: „Finnið tvær
þolmyndir í seinni helmingi þessa und-
urfagra brots.“ Sprækir nemendur voru
snöggir það því: a) ein bæn var lesin; b)
lokki var strokið. Ég spurði síðan: „Hver er
gerandinn í fyrri þolmyndinni?“ Glaðlegur
nemandi: „Gerandinn er ekki sjáanlegur
en væntanlega er það móðir barns sem er
að sofna.“ Ég: „Já, germyndin væri þá t.d.:
„Einhver (sennilega móðirin) las bæn tár-
fellandi.“ Svo eyddi ég nokkrum orðum í
að tala um muninn á þolmynd og ger-
mynd: Hún las bæn (germynd); bæn var
lesin (af einhverjum): þolmynd.
Síðan spurði ég: „Hver er þá gerandinn í
seinni þolmyndinni?“ Hikandi nemandi:
„Konan?“ Ég: „Nei, en þú ert heit.“ Síðan
sagði ég eitthvað á þessa leið: „Það er ekki
þannig að konan hafi strokið lokk af hend-
inni á barninu, heldur var það hönd (kon-
unnar) sem strauk lokki (barnsins) áður en
hún (höndin) slökkti ljósið og signdi rúm-
ið. Með öðrum orðum: Hér er gerandinn
sýnilegur (í forsetningarlið), höndin (á
móðurinni) er gerandinn.“ Til viðbótar
benti ég svo á beygingarfræðilegt atriði: að
okkur væri kennt að orðið hönd væri hendi
í þágufalli; en það hentaði Einari Bene-
diktssyni ekki að virða þá reglu hér enda
þarf hönd að ríma við strönd og lönd.
Niðurstaða: Til að glöggva okkur fyllilega
á texta þarf að gefa sér dálítinn tíma, og
gaman er að geta beitt hugtökum í um-
ræðu um hann. Höskuldur Þráinsson segir
í sinni ágætu Handbók um málfræði:
„Germynd er hin ‚venjulega‘ mynd sagna
og þolmynd má leiða af henni með því að
gera andlagið (þolandann) að frumlagi (og
bæta hjálparsögn við).“ Höskuldur skýrir
svo mál sitt nánar með dæmum, sbr. líka
dæmin hér að ofan.
Og áfram með hugtökin. Kennarinn:
„Hvers vegna er eðlilegt að segja: ‚á næt-
urnar’ en ekki ‚í fæturnar’ eða ‚á veturn-
ar’?“ Íbygginn nemandi: „Af því að nótt
er kvenkynsorð og greinirinn þar er því
-nar (hinar) í þolfalli fleirtölu. En vetur
og fótur eru karlkynsorð og greinirinn
þar er því -na (hina) í þolfalli fleirtölu.“
Ég minntist hér að ofan á ágæta hand-
bók Höskulds Þráinssonar um málfræði.
Mig langar einnig að geta um bók sem er
nýútkomin og heitir Handbók um ís-
lensku og er hagnýtur leiðarvísir um ís-
lenskt mál, málnotkun, stafsetningu og
ritun. Ritstjóri er Jóhannes B. Sigtryggs-
son. Þarna eru rædd fjölmörg atriði sem
gagnast öllum sem áhuga hafa á íslensku
máli. Í bókinni kemur m.a. fram að eft-
irmáli (kk.et.) sé ekki það sama og eft-
irmál (hk.ft.). Þess vegna beri að segja:
Þessu fylgdu engin eftirmál (ekki: „eft-
irmálar“).
Það getur verið árangursríkt að rýna í
merkingu orða. Dr. Helgi Guðmundsson
sem lengi var prófessor við Háskóla Ís-
lands hefur fengið margar stórsnjallar
hugmyndir um dagana eins og bækur
hans og greinar eru til vitnis um. Í bók-
inni Land úr landi (2002) er stutt grein
(bls. 99-103) um hina alþekktu þjóðsögu
Nátttröllið, þar sem ung kona gætir bæj-
arins ein á jólanótt meðan fólkið er við
messu. Tröll kemur á gluggann og segir
m.a.: „Snör mín hin snarpa og dillidó.“
Helgi Guðmundsson bendir á að orðið
snör merki ‚tengdadóttir’. Þá má lesa það
út úr sögunni að tröllið sé enginn annar
en tengdafaðirinn sem ætli að notfæra sér
það að stúlkan sé ein heima. Þannig fær
sagan alveg nýja merkingu – og það er ég
viss um að margur femínistinn hefði orð-
ið stoltur ef hann hefði áttað sig á því sem
Helgi Guðmundsson sá. Hér er semsagt
um eins konar viðvörun að ræða sem
konur hafa gefið konum og aðeins konur
skildu. Gætið ykkar, konur, á „tengdó“
ef þið eruð einar heima!
Snör mín hin
snarpa og „tengdó“
’
Hér er semsagt um
eins konar viðvörun
að ræða sem konur
hafa gefið konum og aðeins
konur skildu. Gætið ykkar,
konur, á „tengdó“ ef þið er-
uð einar heima!
Tungutak
Baldur Hafstað
bhafstad@hi.is
Vinnu
bók
Pedró
mörgæ
s
Málið
El
ín
Es
th
er
Sko, þetta er ekki alveg rétt hjá þér. Þegar
þú segir: „Ég braut eggið,“ ert þú gerandi,
en ekki eggið, eins og þú hefur skrifað...
Nú? Af
hverju?
En ég vil ekki
vera gerandi!
Af því að þeir
fara í fangelsi!
S
umarsýningin mikla verður í
Mjólkurbúðinni, í Ketilhúsinu
og í menningarhúsinu Hofi. Á
sýningunni, sem er og opn-
unarsýning Listasumars á Akureyri,
getur að líta prjónahönnun, fatahönn-
un, veflistaverk, tauþrykk, þæfingu,
útsaum, pappírsverk, ljósmyndaverk,
ljósahönnun og margskonar óhefð-
bundin þráðlistaverk unnin með bland-
aðri tækni.
Textílfélag Íslands var stofnað 1974
af nemendum og kennurum text-
íldeildar Myndlista- og handíðaskólans
ásamt starfandi textíllistamönnum. Í
dag eru félagskonur 80 og þátttakendur
í sumarsýningu félagsins fyrir norðan
39, eða um helmingur félagskvenna, en
þetta er í fyrsta sinn sem Textílfélag Ís-
lands sýnir norðan heiða.
Byrjað verður að opna sýninguna í
Ketilhúsinu kl. 14:00. Guðrún Mar-
inósdóttir, sem er ein af stofnendum
Textílfélagsins, opnar sýninguna form-
lega kl. 14:00. Hennar verk eru einmitt
til sýnis þar, en einnig eiga verk Anna
Gunnarsdóttir, Aðalbjörg Erlendsdóttir,
Arnþrúður Ösp Karlsdóttir, Ásdís Birg-
isdóttir, Gerður Guðmundsdóttir, Guð-
rún Hadda Bjarnadóttir, Helene Magn-
ússon, Hrafnhildur Sigurðardóttir,
Heidi Strand, Ingiríður Óðinsdóttir,
Ingibjörg Styrgerður Haraldsdóttir,
Margrét Linda Gunnlaugsdóttir, Ragn-
heiður Björk Þórsdóttir, Ragnheiður
Guðmundsdóttir, Rósa Kristín Júl-
íusdóttir, Ólöf Einarsdóttir, Sigrún Lára
Shanko, Sólrún Friðriksdóttir, Þorbjörg
Þórðardóttir og Þórey Eyþórsdóttir.
Úr Ketilhúsinu er stutt ganga yfir í
Mjólkurbúðina í Listagilinu og þar verð-
ur opnað rúmlega 14:00. Þar sýna Auð-
ur Vésteinsdóttir, Bryndís Bolladóttir,
Íris Ólöf Sigurjónsdóttir, Kristveig Hall-
dórsdóttir og Sæunn Þorsteinsdóttir.
Þriðja og síðasta opnun Sumarsýn-
ingarinnar verður síðan í menningar-
húsinu Hofi kl. 16:00 og þar syngur Íris
Ólöf Sigurjónsdóttir, sem er meðal nýj-
ustu meðlima félagsins, við undirleik
Hjörleifs Hjartarsonar á Tjörn. Í Hofi
sýna Anna Guðmundsdóttir, Anna
Gunnarsdóttir, Ásdís Birgisdóttir,
Brynja Emilsdóttir, Bjargey Ingólfs-
dóttir, Guðlaug Halldórsdóttir, Helena
Sólbrá Kristinsdóttir, Helga Pálína
Brynjólfsdóttir, Hrönn Vilhelmsdóttir,
María Valsdóttir, Margrét Linda Gunn-
laugsdóttir, Rósa Helgadóttir, Sigríður
Elfa Sigurðardóttir, Sveina Björk Jó-
hannesdóttir, Steinunn Björg Helga-
dóttir og Þóra B. Schram.
Sýningarstjóri Sumarsýningarinnar
er Björg Eiríksdóttir myndlistarmaður,
en upphengingu í Hofi annaðist Elín
Ingólfsdóttir útstillingarhönnuður.
Hönnunarverk eru og aðallega í Hofi,
myndlistartextíll í Ketilhúsinu og
blanda af hvoru tveggja í Mjólkurbúð-
inni, mest textílverk þó.
Textílfélag-
ið sýnir á
Akureyri
Í dag leggur Textílfélag Íslands Akureyri undir
sig, heldur þar sumarsýningu sem er svo viða-
mikil að sýnt er á þrem stöðum í bænum og tekur
um helmingur félagskvenna þátt í sýningunni.
Árni Matthíasson arnim@mbl.is
Myndvefnaður eftir Sólrúnu Friðriksdóttur. Sýndur í Ketilhúsinu.
Lesbók