Morgunblaðið - 12.08.2010, Blaðsíða 19

19
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 12. ÁGÚST 2010
Áfram Ísland! Þessir hressu strákar hvöttu sína menn í landsliðinu í fótbolta áfram á móti Liechtenstein í gærkvöldi. Engum sögum fer af því hvort þeir voru jafnkátir að leiknum loknum.
Ómar
Við hrun bankanna í byrj-
un október 2008 lifnaði yfir
pólitískri umræðu á Íslandi
svo um munaði. Kallað var
eftir gjörbreyttum stjórn-
arháttum og jafnvel nýju
lýðveldi. Minna fór fyrir
greiningu á því sem úrskeið-
is hafði farið og hvernig at-
burðarásin tengdist stjórn-
skipun Íslands en hugmynd
um einhverskonar þjóðfund,
þar sem ræða skyldi stjórn-
arskrá lýðveldisins, fékk víða góðan hljóm-
grunn. Þegar þetta er skrifað hafa lög verið
samþykkt um að þjóðfundur skuli haldinn í
byrjun vetrar og í framhaldi af honum verði
kosið til stjórnlagaþings sem hafi með hönd-
um endurskoðun stjórnarskrárinnar (Lög nr.
90 25. júní 2010).
Á næstu vikum og mánuðum verður von-
andi lífleg og umfram allt vönduð umræða
um það sem betur má fara í stjórnskipun lýð-
veldisins. Grein þessari er ætlað að vera inn-
legg í þá umræðu og ábending um nokkur at-
riði sem höfundur telur að vert sé að geta í
þessu samhengi.
Hugtakið stjórnarskrárfesta (e. con-
stitutionalism) hefur hvorki fyrr né síðar ver-
ið sérlega áberandi í íslenskri stjórnmála-
umræðu. Ástæður þess eru eflaust margar,
sú líklega veigamest að krafan um sérstaka
íslenska stjórnarskrá og síðar stjórnarskráin
sjálf var nýtt sem tæki í fullveldis- og sjálf-
stæðisbaráttu Íslendinga fremur en til með-
vitaðrar umræðu um og uppbyggingar valda-
stofnana samfélagsins í anda
stjórnarskrárfestunnar. Umræðan um gagn-
gera endurskoðun stjórnarskrárinnar hófst
til dæmis ekki fyrr en eftir að Þjóðverjar
réðust inn í Danmörku í apríl 1940 og Íslend-
ingar höfðu tekið æðstu stjórn ríkisins í eigin
hendur.
Hugmyndafræðilegur grundvöllur stjórn-
arskrárfestunnar er oftast rakinn til kenn-
inga Lockes, Rousseaus og Mon-
tesquieus en framkvæmd hennar til
stjórnarskrárgerðar Bandaríkja-
manna og Frakka í lok átjándu ald-
ar. Frá upphafi hefur stjórn-
arskrárfestan þróast í tvær næsta
ólíkar áttir sem kenna má við þjóð-
irnar sem áttu frumkvæðið í þeim
efnum. Á nítjándu öld reyndu
margar Evrópuþjóðir að takmarka
vald konunga með ákvæðum eigin
stjórnarskrár (e. constitutional
monarchy: á íslensku er talað um
þingbundna konungsstjórn sem
getur verið nokkuð misvísandi). Í
gegnum tengslin við Danmörku fylgdi stjórn-
arskrárþróunin á Íslandi að mestu hefð hins
frjálslynda evrópska borgarasamfélags 19.
aldarinnar.
Eftir að konungar Vestur-Evrópu höfðu
verið gerðir nær valdalausir á fyrstu áratug-
um 20. aldarinnar með stjórnskipunar-
ákvæðum viðkomandi ríkja breyttist staðan.
Stjórnarskrárnar bundu ekki lengur hendur
raunverulegra valdhafa umfram það sem
stjórnarskrárbundin ákvæði um þingræði
gerðu ráð fyrir, enda sóttu þeir umboð sitt til
þjóðarinnar í frjálsum kosningum og voru
þannig réttkjörnir fulltrúar lýðsins.
Á fyrri hluta tuttugustu aldar urðu það svo
örlög stjórnarskráa Vestur-Evrópuríkja að
ýmist steinrenna í hlutverkaleysi sínu eða
verða fórnarlömb ómarkvissrar tilraunastarf-
semi þjóðþinga í stjórnskipunarmálum svo
ekki sé talað um afleiðingarnar af valdatöku
nasista í Þýskalandi. Það er svo með stofnun
Þýska sambandslýðveldisins 1949 að lagður
er grundvöllur að nýrri stefnu í evrópskri
stjórnarskrárfestu með samþykkt Grundvall-
arlaga lýðveldisins (das Grundgesetz). Þótt
bæði fræðimenn og stjórnmálamenn á Vest-
urlöndum bæru snemma lof á nýja stjórn-
skipan í Þýska sambandslýðveldinu varð bið
á að áhrifa hennar færi að gæta á stjórn-
arskrármál ríkja vestan járntjaldsins.
Það var ekki fyrr en á áttunda áratug síð-
ustu aldar sem stjórnarskrárþróunin í Vest-
ur-Evrópu tók við sér á nýjan leik. Þar fóru
fyrir þjóðir Suður-Evrópu í viðleitni sinni til
að koma á vestrænu lýðræði í löndum sínum
(Grikkland, Spánn og Portúgal) eftir valdatíð
her- og einræðisstjórna. Ekki má heldur líta
framhjá áhrifum yfirþjóðlegra dómstóla á
endurvakningu stjórnarskrárfestunnar í
Evrópu. Síðast en ekki síst ber að nefna
stjórnarfarsbyltinguna í Mið- og Austur-
Evrópu á liðnum tveimur áratugum. Eftir
hrun austantjaldskommúnismans kepptust
fræðimenn við að lýsa Vesturlönd sigurveg-
ara í þeirri hugmyndafræðilegu baráttu sem
staðið hefur yfir frá því að Bolsévikar kom-
ust til valda í Rússlandi árið 1917. Einhlít
lýsing á sigurvegaranum hefur að vísu látið á
sér standa en þegar reynt er að koma orðum
yfir fyrirbærið heyrast oftast nefnd hugtökin
vestrænt lýðræði og lögmál markaðarins.
Ekki er jafn kunnugt að stjórnarskrárfestan
hefur sýnt, svo ekki verður um villst, að hún
er sá þáttur pólitískrar hugmyndafræði
Vesturlanda sem nýtur almennastrar við-
urkenningar þeirra sem staðið hafa í fylking-
arbrjósti frjálsræðisaflanna í Rússlandi og
fyrrverandi leppríkjum Sovétríkjanna.
Með stofnun lýðveldisins Íslands kemst
þjóðin fyrst fyrir alvöru á blað í stjórnskip-
unarsögu Vesturlanda því aldrei hafði stjórn-
skipun lýðfrjáls ríkis verið samþykkt með
allsherjar atkvæðagreiðslu fyrr en á Íslandi
dagana 20.-23. maí 1944. Þótt því sé gjarnan
haldið fram að stjórnarskráin frá 1944 sé lít-
ið breytt stjórnarskrá konungsríkisins Ís-
lands þá yfirsést mörgum mikilvægi þeirra
ákvæða lýðveldisstjórnarskrárinnar sem
snúa að þjóðkjöri forseta (3. gr.) og mögu-
leikum hins lýðræðislega kjörna þjóðhöfð-
ingja til að vísa lagafrumvörpum til þjóð-
aratkvæðagreiðslu (26. gr.). Þegar umræðan
um gerð stjórnarskrárinnar er lesin má ljóst
vera að með samkomulagi um þessi ákvæði
stíga alþingismenn meðvituð skref í átt til
virkrar stjórnarskrárfestu sem gerir ráð fyr-
ir að valdastofnanir lýðveldisins veiti hver
annarri aðhald.
Á þeim tíma sem liðinn er frá lýðveld-
isstofnun hafa verið gerðar töluverðar breyt-
ingar á stjórnarskránni en þeirra langmerk-
ust er endurskoðun mannréttindaákvæða
hennar sem tók gildi árið 1995. Mikil um-
ræða varð í þjóðfélaginu um frumvarpið þeg-
ar það kom fram og sýndist sitt hverjum.
Þrátt fyrir töluverða óánægju úti í samfélag-
inu með framsetningu einstakra greina og
fjarveru efnisþátta tókst að ná bærilegri og
breiðri sátt um breytingarnar. Fullyrða má
að endurskoðun mannréttindaákvæða stjórn-
arskrárinnar hafi ásamt öðrum breytingum í
samfélaginu stuðlað að aukinni umræðu um
mannréttindamál og jákvæðri þróun á því
sviði. Aðrar breytingar á stjórnarskránni svo
sem sameining þingdeilda (1991) og stækkun
kjördæma (1999) ollu ekki viðlíka við-
brögðum í samfélaginu og fengu litla al-
menna umræðu.
Hvað sem öðru líður þá eigum við stjórn-
arskrá sem ekki hefur verið sýnt fram á að
hafi brugðist í þeim grundvallaratriðum sem
hún tekur á þótt einhverju sé að sjálfsögðu
við að bæta og ýmislegt megi til betri vegar
færa. Því er mikilvægt að allar þær breyt-
ingar sem hugsanlega verða gerðar á stjórn-
arskránni á næstunni tengi íslenska stjórn-
skipun enn frekar við hugmyndagrundvöll
stjórnarskrárfestunnar. Það er þó ekki síður
mikilvægt að okkur verði það ljóst í þeirri
umræðu og umfjöllun sem verður á næstu
misserum að við stöndum rótföst í stjórn-
skipunarhefð vestrænna lýðræðisríkja.
Eftir Ágúst Þór Árnason » Á næstu vikum og mán-
uðum verður vonandi lífleg
og umfram allt vönduð um-
ræða um það sem betur má
fara í stjórnskipun lýðveld-
isins.
Ágúst Þór Árnason
Stjórnarskrárfesta og grundvöllur lýðveldisins
Höfundur er kennari við lagadeild
Háskólans á Akureyri.