Eining - 01.12.1957, Blaðsíða 7

EINING
7
Það sem biður úrlausnar
Þannig leyfi eg mér að nefna kafla
úr skólaslitaræðu Þórarins Björns-
sonar, skólameistara á Akureyri.
Ræða sú var flutt 1950 og er prent-
uð í nýlega útkominni skýrslu
Menntaskólans á Akureyri. Eining
leyfir sér að birta þenna kafla og
fer hann hér á eftir. P. S.
,,[ byrjun aldarinnar ríkti tiltöluleg
bjartsýni. Þá bjartsýni má tneðal annars
lesa út úr burstum þessa virðulega húss
(menntaskólans), sem vér nú erum
stödd í, en það er reist á fyrstu árum
aldarinnar (1904). Þá bjartsýni má
sennilega að nokkru rekja til þess, að
vér íslendingar vorum þá í þann veginn
að öðlast aukin völd í sjálfra vor málum.
En aldan kom lengra að, utan úr lönd-
um. Hinn vestræni heimur trúði á fram-
farir. Vísindin höfðu þá þegar unnið
ýmsa sigra, og menn þóttust vissir um,
að fleiri mundu á eftir fara, sem og varð.
Margir ætluðu, að með tímanum myndu
vísindunum takast að leysa hin torræð-
ustu vandamál, jafnvel sjálfa ráðgátu
tilverunnar. Einkunnarorð vísindanna
var ,,determinismi“ (einbeitni). Hann
kenndi, að efnisheimurinn allur væri
háður ákveðnum lögmálum, þar sem
orsakalögmálið var alls ráðandi. Þegar
þessi lögmál væru fundin, væri fenginn
lykillinn að leyndardómum náttúrunnar
og um leið vald yfir þeirri orku, sem
hún hefði að geyma. Þannig gæfist kost-
ur á að taka náttúruöflin í þjónustu
mannkynsins. Óendanlegir möguleikar
til friðsamlegra framfara virtust blasa
við. Trúin á vísindin og getu þeirra var
sá hornsteinn, sem bjartsýnin var reist á.
Og það var ekki aðeins, að menn
héldu, að vísindin myndu ná tökum á
hinni dauðu náttúru. Aðferðum vísind-
anna skyldi og beitt við sjálfan manns-
andann, sálina í líkamanum. Hún átti
einnig sín lögmál. Þær rúnir varð að
ráða með vísindalegum aðferðum, til-
raunum og mælingum. Sama gegndi
og um þjóðfélögin. Þau áttu sín lögmál,
hagfræðileg og siðferðileg. Lögmálin
varð að finna, og þá hlaut lausn vanda-
málsins einnig að finnast. Öllu skyldi að
síðustu stjórnað með skynsemi og vís-
indalegum reikningum. Þá yrði trú og
tilfinningum ofaukið. Þannig munu ýms-
ir hafa hugsað á fyrsta tug þessarar ald-
ar, áður en fyrri heimsstyrjöldin skall á.
Vestræn menning leit framtíðina björt-
um augum. Vísindin áttu að skapa aukin
þægindi og farsælla líf, létta erfiði
mannsins, bægja burt hungri, kulda og
sjúkdómum, færa mannkyninu meira
öryggi.
En margt fer öðru vísi en skammsýn-
ir menn ætla. Vísindin hafa að vísu hald-
ið áfram að uppgötva ný og ný sann-
indi, ná valdi á nýjum og nýjum öflum,
auka margvísleg þægindi og vinna bug
á fárlegustu pestum. En eru menn að
sama skapi hamingjusamari en áður
eða öryggiskenndin meiri? Munu ekki
sumir telja, að sjaldan hafi ríkt meiri
óvissa og uggur í mannheimi en einmitt
nú ? (Þetta var sagt, þegar horfur í
heimsmálum voru einna ískyggileg-
astar). Jafnvel efnisheimurinn, sem
menn töldu, að væri skorðaður óhagg-
anlegum lögmálum, virðist á leið að
gliðna sundur í höndum vísindamann-
anna sjálfra. Orsakalögmálið sjálft, sem
verið hefur hornsteinn heimsmyndarinn-
ar, hefur beðið hnekki. Þið vitið, að í
atóminu eru örsmáar agnir, sem alltaf
eru á fleygiferð. Hreyfing sumra þess-
ara agna virðist frjáls og óháð lögum,
eftir því sem mér er tjáð. Dutlungar ein-
ir eða hending eða dulinn frjáls vilji
virðist ráða kasti þeirra. Hér verður ekki
allt séð fyrir né reiknað út. Hér þrýtur
veldi orsakalögmálsins. Hefur mér jafn-
vel skilizt, að sumir hafi látið sér detta
í hug, að það frelsi, sem þarna hefur
fundizt í innsta kjarna efnisins, kynni að
eiga eitthvað skylt við það frelsi, frelsi
til að velja og hafna, sem oss mennsk-
um verum finnst, að búi í sjálfra vor
barmi. Innsti kjarni tilverunnar væri
frjáls. Orsakalögmálið næði aðeins til
skurnsins. Efnið sjálft er ekki lengur
efni, líkt og það var áður skilið, heldur
orka, hreyfing, bundin hið ytra, en frjáls
hið innra. Að baki öllu byggi hinn óháði
máttur.
Og um mannsandann er það svo, að
þar sem menn höfðu vonað að finna
skynsamleg lögmál, verður það nú Ijós-
ara, að rökvís hugsun nær einkum til
efsta borðsins. Undir niðri í hugardjúp-
um þruma villtar hvatir, sem erfiðlega
verður komið lögum yfir.
Þið vitið, að hálfmenntuðum mönn-
um hættir til að miklast af þekkingu
sinni og ætla sig lærðari og færari en
þeir eru. Mér virðist, að í byrjun aldar-
innar hafi vísindin verið ískyggilega
nærri þessu stigi hálfmenntunar. Nú er
lengra komið. Ýmsir vísindamenn virð-
ast hafa öðlazt auðmýkt hinnar sönnu
þekkingar. Þeir viðurkenna vanmátt
mannlegrar rökhyggju frammi fyrir
innsta kjarna tilverunnar. Þeir gerast
dultrúarmenn, viðurkenna hinn óræða
mátt alheimsins, hverju nafni sem þeir
kunna að nefna hann, hvort þeir kalla
hann Guð eða eitthvað annað. Trúin á
almætti vísindanna er brostin. Vísindin
geta aðeins verið þjónn. En þjónn hvers?
Hér vandast málið, og eg ætla mér
ekki þá dul á þessum fáu mínútum að
svara þeirri spurningu. En eg held, að
fleirum og fleirum sé að skiljast, að við-
fangsefnin, sem bíða úrlausnar, eru ekki
fyrst og fremst vísindalegs eðlis, heldur
mannlegs eðlis, siðferðilegs eðlis, jafn-
vel trúarlegs eðlis. Vísindin, sem eru
lögmálsbundin, ná ekki til þess, sem í
eðli sínu er frjálst. Þess vegna verður
vandi hins frjálsa manns aldrei leystur
endanlega, aldrei með stærðfræðilegri
nákvæmni. Hver einstaklingur verður
að leysa vandann daglega, við hvert fót-
mál, svo að segja. I þessu er fólginn
mikilleiki mannsins. Þess vegna er hverj-
um einstaklingi, sem vill heita maður,
fengið það veglega hlutverk, að bera
ábyrgð á sjálfum sér“.
Dæmisaga
I fögru landi býr tápmikil þjóð. Hún
miklast þó helzt af frjálslyndi sínu og
bókmenntum. Um land hennar renna
margar ár, en eitt er þar fljót frábrugð
ið öllum hinum, straumþungt og geig-
vænlegt. Á fljóti þessu er brú sem leið
allra landsmanna liggur um. Ræningja-
foringi nokkur hefur sett þjóna sína á
brúna. Þeir viðhafa ginningar og fagur-
gala við þá, sem um brúna fara. Ef
menn eru varkárir sleppa þeir klakk-
laust, en hina hremma þeir, ræna þá
og kasta þeim síðan í fljótið, ofanvert
við brúna.
Neðan við brúna hafa nokkrir menn
tekið sér stöðu og leitast við að bjarga
þeim, sem kastað er í fljótið. Það er
erfitt verk og misheppnast oft, en mörg-
um er þó bjargað á þurrt land og hjúkr-
að. Auðvitað dáizt allur landslýður að
góðverki þessara manna, en svo um-
burðarlynd er þjóðin og frjálslynd, að
hún lætur bófana á brúnni afskiptalausa
og lofar þeim að halda áfram að ræna
menn og kasta þeim í fljótið, en svo er
mikið masað um nauðsyn þess að bjarga
mönnunum úr fljótinu og bent á ýms
ráð til þess, en margt ber það lítinn
árangur.
Myndum við bera okkur að eins og
þessi þjóð? Eða myndum við leggja bóf-
ana í bönd?
íslenzka þjóðin ver fé til bindindis-
mála og krefst þess, að margt sé gert
til þess að bjarga drykkjumönnum, en
hún umber áfengissöluna og leyfir
henni að halda áfram að kasta æsku-
mönnum í áfengisflauminn.
Þekkir nútímamaðurinn nokkuð
heimskulegra en áfengissölu og styrj-
aldir ?